فروش استقراضی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ جایگزین آن در ایران

فروش استقراضی یک استراتژی معاملاتی در بازارهای مالی است که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد از کاهش قیمت دارایی‌ها سود کسب کنند. در این روش، دارایی فروخته می‌شود تا در آینده با قیمت پایین‌تر دوباره خریداری شود و معمولا برای اجرای آن، دارایی مورد نظر از یک فرد یا نهاد قرض گرفته می‌شود. این استراتژی در بازارهایی مانند بورس، کالاها و ارزهای دیجیتال متداول است.

تاریخچه فروش استقراضی

روش فروش استقراضی سابقه‌ای طولانی دارد و به قرن هفدهم بازمی‌گردد. آغاز این استراتژی در بورس هلند صورت گرفت و در دوره‌های حساس تاریخی شدت بیشتری پیدا کرد. بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ یکی از مهم‌ترین این دوره‌ها به شمار می‌آید. همچنین دوره فشار استقراضی گیم‌استاپ در سال ۲۰۲۱ مورد توجه قرار گرفت، زمانی که سرمایه‌گذاران شخصی با افزایش قیمت سهم‌ها بر فروشندگان استقراضی فشار وارد کردند. برای کنترل ریسک‌های ناشی از فروش استقراضی، قانون‌گذاران در طول زمان قوانین متعددی وضع کرده‌اند.

انواع فروش استقراضی

فروش استقراضی معمولا به دو نوع کلی تقسیم می‌شود. این طبقه‌بندی بر مبنای قرض گرفتن یا نگهداری دارایی انجام می‌شود.

فروش استقراضی پوششی

نوع اول فروش استقراضی، «پوششی» نامیده می‌شود. در این روش، پیش از فروش سهام، معامله‌گر ترتیبی برای قرض گرفتن آن سهام یا تضمین دریافت آن‌ها از کارگزاری یا دارنده اصلی فراهم می‌کند. به این ترتیب، هنگام ثبت سفارش فروش، حق قانونی تحویل سهام به خریدار وجود دارد.

فروش استقراضی پوششی بدین معناست که سهام مورد نظر تحت قرارداد قرض‌دهی یا تضمین دریافت قرار گرفته‌اند و بنابراین فروش بدون مالکیت اولیه قانونی و مشروع است. مزیت این روش، جلوگیری از خطر «عدم تحویل سهام» است، زیرا تامین سهام پیش از فروش تضمین شده است. به همین دلیل، فروش استقراضی پوششی یکی از متداول‌ترین و معتبرترین شکل‌های فروش استقراضی در بازارهای قانونی و تنظیم‌شده محسوب می‌شود.

فروش استقراضی برهنه

نوع دوم فروش استقراضی، «برهنه» نامیده می‌شود. در این روش، معامله‌گر سهام را بدون قرض گرفتن یا تضمین دریافت قبلی به فروش می‌رساند. به عبارت دیگر، فروش واقعی سهام انجام می‌شود در حالی که مالکیت آن هنوز در اختیار معامله‌گر نیست. این روش ریسک‌ها و محدودیت‌های قابل توجهی ایجاد می‌کند. از جمله، خطر «عدم تحویل سهام» (Failure to Deliver) وجود دارد، زیرا سهام پیش از فروش تامین نشده است. چنین شرایطی می‌تواند منجر به ایجاد عرضه مصنوعی و دستکاری در بازار شود و به کاهش شفافیت، اعتماد سرمایه‌گذاران و ثبات بازار بیانجامد.

به همین دلیل، فروش استقراضی برهنه در بسیاری از بازارهای تنظیم‌شده ممنوع یا محدود است و معامله‌گران موظف‌ هستند قبل از فروش سهام، آن را قرض گرفته یا ترتیبی قانونی برای تامین آن داشته باشند. این محدودیت‌ها با هدف حفاظت از سرمایه‌گذاران و حفظ ثبات بازار اعمال می‌شوند.

فروش استقراضی چگونه صورت می‌گیرد؟

استراتژی فروش استقراضی امکان کسب سود از کاهش قیمت دارایی‌ها را فراهم می‌کند. این روش با پیش‌بینی معامله‌گر مبنی بر کاهش قریب‌الوقوع قیمت دارایی آغاز می‌شود. در ابتدا، متقاضی باید مقدار مشخصی از دارایی را از یک فرد یا کارگزاری قرض بگیرد. فرد قرض‌گیرنده سهام را فورا به قیمت جاری بازار می‌فروشد. فروش استقراضی سهام در واقع باز کردن موقعیت معاملاتی Short نام دارد. اجرای این فرآیند معمولا از طریق حساب‌های مارجین یا فیوچرز انجام می‌شود و برای انجام معامله، معامله‌گر باید وثیقه مورد نیاز یا مارجین اولیه را تامین کند.

چنانچه قیمت سهم طبق تحلیل و انتظار کاهش یابد، معامله‌گر دارایی را با نرخ کمتری می‌خرد. به این فرآیند خرید مجدد سهام برای تسویه بدهی، «خرید جهت پوشش» گفته می‌شود. معامله‌گر باید سهام خریداری شده را به همراه کارمزدها یا بهره در بازارهای جهانی به قرض‌دهنده بازگرداند. سود حاصل از فروش استقراضی از مابه‌التفاوت قیمت فروش اولیه و نرخ خرید مجدد به دست می‌آید، البته هزینه‌های جانبی نیز کسر می‌شود. اگر قیمت سهم خلاف پیش‌بینی افزایش پیدا کند، معامله‌گر متحمل زیان خواهد شد. ریسک اصلی این روش در احتمال ضرر نامحدود در صورت صعود پیوسته قیمت‌ها نهفته است.

فروش استقراضی در بازارهای مالی

استراتژی فروش استقراضی در بازارهای مالی گوناگون متداول است و در بازارهایی مانند بورس، کالاها، فارکس و ارزهای دیجیتال کاربرد دارد. بسیاری از سرمایه‌گذاران شخصی و شرکت‌های حرفه‌ای همچون صندوق‌های پوششی از این راهبرد بهره می‌برند.

در بازار فارکس، این روش بخش جدانشدنی معاملات محسوب می‌شود. معامله‌گران با قرض گرفتن و فروش یک ارز بر کاهش نرخ جفت‌ارزها شرط‌بندی می‌کنند. برای مثال، اگر انتظار کاهش قیمت یورو در برابر دلار وجود داشته باشد، یورو فروخته و دلار آمریکا خریداری می‌شود. در صورت درست بودن پیش‌بینی، جفت‌ارز با نرخ پایین‌تر خریداری شده و سود حاصل می‌شود.

در بازار رمزارزها نیز از این شیوه برای کسب سود در بازارهای نزولی استفاده می‌شود. این فرآیند شامل قرض گرفتن رمزارز از صرافی‌ها، فروش آن، انتظار برای افت قیمت و بازخرید مجدد است. دارایی خریداری شده در نهایت به مالک اصلی بازگردانده می‌شود.

مزایای فروش استقراضی

استراتژی فروش استقراضی مزایای متعددی برای معامله‌گران و سرمایه‌گذاران به همراه دارد. این روش می‌تواند فرصت‌های معاملاتی بیشتری در بازار ایجاد کند. مهم‌ترین مزیت فروش استقراضی امکان کسب سود از کاهش قیمت دارایی‌ها است. معامله‌گران با این ابزار می‌توانند از افت قیمت بازار نیز بازدهی مثبت به دست آورند. این موضوع باعث می‌شود بازار محدود به خرید در یک جهت خاص نباشد.

فروش استقراضی ابزار قدرتمندی برای مدیریت ریسک سبد دارایی محسوب می‌شود. معامله‌گران می‌توانند از پرتفوی خود در برابر زیان‌های احتمالی ناشی از پوزیشن‌های لانگ محافظت کنند. این روش پوشش ریسک ارزان و متعادل‌کننده‌ای برای دارایی‌های دیگر فراهم می‌کند و در دوره‌های اصلاح بازار یا نوسانات شدید، افت ارزش سرمایه را جبران می‌کند. همچنین تنوع بخشی به پرتفوی با افزودن موقعیت‌های نزولی، ریسک کلی را کاهش می‌دهد.

این روش به افزایش نقدشوندگی بازار نیز کمک می‌کند. فروش استقراضی اجرای معاملات برای خریداران و فروشندگان را تسهیل می‌کند و با توازن عرضه و تقاضا، نقدینگی را بهبود می‌بخشد. برخی معتقدند فروشندگان استقراضی به اصلاح قیمت سهم‌های دارای ارزش‌گذاری غیرواقعی کمک می‌کنند. این امر بهره‌وری بازار را افزایش داده و به کشف قیمت واقعی کمک می‌کند و از شکل‌گیری حباب قیمتی جلوگیری می‌کند.

فروش استقراضی با سرمایه کم نیز قابل انجام است. استفاده از حساب مارجین یا اهرم مالی امکان انجام معاملات بزرگ‌تر با سرمایه کمتر را فراهم می‌کند و در صورت موفقیت، سود بالقوه را افزایش می‌دهد.

ریسک‌های فروش استقراضی و راه‌‌های کاهش آن

اجرای استراتژی فروش استقراضی با ریسک‌های متعددی همراه است. بزرگ‌ترین نقطه ضعف این روش، احتمال ضرر یا زیان نامحدود است. برخلاف موقعیت‌های خرید عادی که حداکثر زیان به سرمایه اولیه محدود می‌شود، قیمت سهام می‌تواند به طور نامحدود افزایش یابد. این مسئله ریسک فروش استقراضی را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.

فروشندگان استقراضی باید هزینه‌های جانبی زیادی را متحمل شوند. این هزینه‌ها شامل کارمزد معاملات، نرخ بهره و هزینه قرض گرفتن سهام است. در بازارهای سهام، معامله‌گر باید سود سهام صادر شده در دوره Short را نیز به مالک اصلی بازپرداخت کند. این موارد هزینه کلی معامله را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.

این معاملات معمولا از طریق حساب‌های مارجین انجام می‌شوند و متقاضی باید وجه تضمین کافی را تامین کند. اگر قیمت سهم خلاف پیش‌بینی افزایش یابد، کارگزاری ممکن است اخطاریه افزایش وجه تضمین (Margin Call) صادر کند. در صورت ناتوانی در تامین وجه لازم، کارگزار پوزیشن‌های معامله‌گر را تسویه می‌کند. این فرآیند لیکوئید شدن می‌تواند به ضرر سنگین سرمایه‌گذار منجر شود.

فشار استقراضی یا شورت اسکوییز یکی از خطرات مهم دیگر این استراتژی است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که افزایش ناگهانی قیمت سهم، فروشندگان استقراضی را مجبور به خرید و پوشش موقعیت با قیمت بالاتر کند. این تقاضای ناگهانی موجب افزایش بیشتر قیمت سهم و تشدید زیان فروشندگان می‌شود. برخی منتقدان معتقدند که فروش استقراضی می‌تواند موجب تشدید سقوط بازار شود یا شرکت‌ها را به صورت غیرمنصفانه هدف قرار دهد. این روش به دلیل ریسک‌های فراوان فقط برای معامله‌گران بسیار حرفه‌ای و مسلط به مدیریت ریسک مناسب است.

ملاحظات قانونی فروش استقراضی

قانونگذاران برای کنترل ریسک‌های ناشی از فروش استقراضی، قوانینی وضع کرده‌اند. این قوانین شامل محدودیت‌هایی برای فروش استقراضی در هنگام ریزش شدید قیمت‌ها و الزام افشای موقعیت‌های فروش استقراضی بزرگ است. فروش استقراضی برهنه به دلیل احتمال دستکاری بازار ممنوع اعلام شده است و ممنوعیت‌های موقتی در دوره‌های بحرانی، فروشندگان را مجبور به پوشش موقعیت با قیمت نامطلوب می‌کند. نهادهای نظارتی، مانند کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا، بر اجرای این قوانین نظارت دارند.

مقایسه فروش استقراضی با خرید معمولی

در ادامه برای درک بهتر تفاوت فروش استقراضی با خرید، این دو مفهوم در جدول زیر با یکدیگر مقایسه شده‌اند.

فروش استقراضی در ایران

بازار بورس ایران به طور کلی یک بازار یک‌طرفه است و به این معناست که سرمایه‌گذاران تنها از افزایش نرخ سهام می‌توانند سود کسب کنند. بنابراین، امکان کسب سود از روندهای کاهشی در حالت عادی وجود ندارد. اجرای مستقیم روش فروش استقراضی در بورس ایران به دلایل متعددی غیرفعال است. یکی از مهم‌ترین موانع، چالش‌های فقهی مرتبط با این سازوکار است. بسیاری از فقها فروش دارایی‌ای که در مالکیت شخص نیست را مجاز نمی‌دانند و همچنین وجود بهره در مدل کلاسیک فروش استقراضی، شبهه ربا ایجاد می‌کند.

به منظور انطباق با ملاحظات فقهی، ابزار فروش تعهدی به عنوان جایگزین فروش استقراضی در ایران به اجرا درآمده است. این روش از سال ۱۳۹۸ در بورس تهران فعال شد و در فروش تعهدی پرداخت بهره حذف می‌شود. قرارداد میان مالک سهام و متقاضی به صورت وکالتی منعقد می‌شود تا شرعی بودن معامله تضمین شود.

برای اجرای فروش تعهدی، متقاضی و مالک قرارداد وکالت فروش تعهدی را با کارگزاری امضا می‌کنند. این قرارداد دسترسی به سامانه تامین کارگزاری را فعال می‌کند. مالک باید نوع، تعداد سهام و مدت تنفس را در سامانه ثبت کند و متقاضی به وکالت از مالک، سهام را در بازار می‌فروشد. این فرآیند امکان کسب سود از کاهش قیمت سهام را برای متقاضی فراهم می‌کند. فروش تعهدی تنها در نمادهای معاملاتی مشخصی که سازمان بورس اعلام می‌کند، قابل انجام است. همچنین در بورس ایران بازار اختیار معامله نیز وجود دارد که سرمایه‌گذاران می‌توانند تجربه محدود فروش استقراضی را در قالب استراتژی کاورد کال کسب کنند.

جمع‌بندی

فروش استقراضی یک استراتژی پرکاربرد در بازارهای مالی است که امکان کسب سود از کاهش قیمت دارایی‌ها را برای معامله‌گران فراهم می‌کند. اجرای این روش به معنای فروش دارایی قرض گرفته شده و خرید مجدد آن با نرخ پایین‌تر است و به مدیریت ریسک سبد سرمایه‌گذاری کمک می‌کند. فروش استقراضی همچنین موجب افزایش نقدشوندگی و کشف قیمت واقعی در بازار می‌شود.

با این وجود، این استراتژی با ریسک‌های قابل توجهی همراه است. یکی از مهم‌ترین خطرات، احتمال ضرر نامحدود در صورت افزایش قیمت دارایی است. دیگر ریسک‌ها شامل فشار استقراضی، لیکوئید شدن و هزینه‌های اضافی می‌شوند. در بورس ایران، این روش به شکل فروش تعهدی اجرا می‌شود که سازوکار آن برای رعایت اصول فقهی و حذف بهره طراحی شده است. استفاده از این روش تنها به معامله‌گران حرفه‌ای و مسلط به تحلیل و مدیریت ریسک توصیه می‌شود.