اوراق بدهی چیست و چه انواعی دارد؟ هر آنچه که باید بدانید
در بازارهای مالی و تجاری، اوراق بدهی به عنوان یکی از ابزارهای اساسی برای جذب سرمایه و تامین نیازهای مالی شرکت‌ها و دولت‌ها شناخته می‌شوند. این اوراق، از جمله بند‌های ترکیبی مالی است که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند به عنوان اعتباردهنده به شرکت‌ها و دولت‌ها سرمایه‌گذاری کنند. این اوراق معمولا دارای مدت زمان و نرخ بهره مشخصی هستند که بر اساس شرایط بازار و وضعیت مالی صادرکننده تعیین می‌شوند. در این مقاله به بررسی انواع اوراق بدهی، مزایا و معایب سرمایه‌گذاری در این اوراق، تاثیرات اقتصادی و مالی آن‌ها در بازارهای مالی و راهنمایی‌هایی برای سرمایه‌گذاری در آن پرداخته شده است.
- می‌توانید در مقاله اوراق بهادار چیست؟ با انواع اوراق بهادار آشنا شوید.
بازار بدهی چیست؟
پیش تعریف اوراق بدهی به زبان ساده، لازم است توضیحی در خصوص بازار بدهی ارائه شود. بازار بدهی بخشی از بازار مالی است که در آن اوراق بدهی مختلف، از جمله اوراق قرضه، اوراق مشارکت و ابزارهای مالی اسلامی معامله می‌شوند. بازار بدهی به عنوان یک بخش اساسی از بازارهای مالی، نقش مهمی در تامین نیازهای مالی و اقتصادی شرکت‌ها و دولت‌ها دارد. اوراق در بازار بدهی به عنوان ابزاری برای جذب سرمایه و تامین منابع مالی برای سرمایه‌گذاری‌ها، پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، سرمایه‌گذاران از طریق سرمایه‌گذاری در این اوراق امکان دسترسی به سرمایه و سودآوری را بدون دخالت مستقیم در مدیریت و عملکرد شرکت‌ها یا دولت‌ها فراهم می‌کنند.
در این بازار، عوامل مختلفی از جمله نرخ بهره، مدت زمان، ریسک اعتباری و سایر عوامل موثر بر ارزش و قیمت اوراق بدهی تاثیرگذار هستند. با توجه به این عوامل، بازار بدهی ممکن است تحت تاثیر عوامل مختلف اقتصادی، سیاسی و مالی قرار گیرد و تحولاتی را تجربه کند که بر ارزش و عملکرد این اوراق تاثیر می‌گذارد. به طور کلی، بازار بدهی یکی از بخش‌های حیاتی و اساسی بازارهای مالی است که نقش مهمی در تامین منابع مالی، انتقال ریسک و فعالیت‌های اقتصادی دارد و برای سرمایه‌گذاران و صادرکنندگان آن، فرصت‌ها و چالش‌های بسیاری به دنبال دارد.
اوراق بدهی چیست؟
اوراق بدهی اسنادی است که دولت هر کشوری برای تامین منابع مالی مورد نیاز طرح‌ها و پروژه‌ها یا تامین کسری بودجه خود منتشر می‌کنند. این اوراق به زبان ساده به عنوان یک نوع وثیقه مالی شناخته می‌شوند که نشان‌دهنده تعهد به پرداخت مبلغی مشخص در آینده است. این اوراق شامل بدهی‌های دولتی، بدهی‌های شرکتی و بدهی‌های سرمایه‌گذاری می‌شود. علاوه‌براین، اوراق بدهی بورس ممکن است با شرایط مختلفی از جمله بازپرداخت قسطی، بازپرداخت تکمیلی در انتهای مدت یا بازپرداخت برحسب نقدینگی صادر شوند. همچنین، نرخ بهره و عوامل دیگر مانند تضمین‌ها و ضوابط پرداخت نیز متفاوت است.
بر این اساس، اوراق بدهی شرکتی، اوراق منتشرشده توسط شرکت‌های بزرگ هستند که به جای تامین مالی از طریق بازار پول و بانک‌ها، از بازار سرمایه این منابع را جمع‌آوری می‌کنند. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که انواع اوراق بدهی ممکن است کوپن پرداخت سود داشته باشند که در این صورت به دارنده این اوراق مبلغ مشخصی به‌صورت دوره‌ای به عنوان سود پرداخت می‌شود. اوراق بدهی شهرداری، اوراقی هستند که دولت‌های محلی آن‌ها را منتشر می‌کنند. با این اوراق سرمایه‌گذاران پول خود را در اختیار دولت‌های محلی قرار می‌دهند تا به منظور تامین رفاه عمومی، صرف ساخت پارک، فضای سبز، کتابخانه، پل و جاده شود. البته این اوراق در ایران بر اساس قوانین اسلامی تعیین می‌شوند که آن را از اوراق بدهی در سایر کشورها متفاوت می‌کند.
مشخصات اوراق بدهی
تاریخ سررسید: در این تاریخ صاحبان اوراق، ارزش اسمی اوراق خود را دریافت می‌کنند. درواقع تاریخ سررسید به تاریخ پایان یک دوره در این اوراق گفته می‌شود.
قیمت فروش: اگر مالک اوراق نخواهد تا زمان سررسید اوراق منتظر بماند، می‌تواند اوراق خود را در روزهای باز بازار سرمایه و به قیمت آن روز بازار به فرد دیگری بفروشد.
نرخ سود اسمی: به نرخ بهره‌ای گفته می‌شود که به طور دوره‌ای و تا سررسید اوراق پرداخت می‌شود.
ارزش اسمی: به اصل مبلغ وام، ارزش اسمی گفته می‌شود که در تاریخ سررسید اوراق بدهی این مبلغ به خریدار اوراق بازپرداخت می‌شود.
نرخ سود تا سررسید: اگر سرمایه‌گذاری اوراق بدهی بورس خود را در اولین روز انتشار اوراق خریداری کند، نرخ سود، همان نرخ سود اسمی خواهد بود. اما اگر پس از گذشت مدتی که از انتشار این اوراق و به قیمت تعیین‌شده بازار اوراق را خریداری کند و آن‌ها را تا زمان سررسید نگه دارد، نرخ سود تا سررسید نامیده می‌شود. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که اغلب اوراق بدهی با نرخ سود تا سررسید، خرید و فروش می‌شوند.
انواع اوراق بدهی
همانطور که در پاراگراف‌های قبلی به موضوع اوراق بدهی بورس چیست پرداخته شد، در این بخش ضمن بررسی انواع آن، اطلاعات کافی برای انتخاب بهترین اوراق بدهی بورس داده شده است.
اوراق قرضه (Bonds) ابزارهای مالی هستند که شرکت‌ها، دولت‌ها یا سایر نهادها برای جذب سرمایه و تامین مالی به منظور تامین هزینه‌های مختلف و پروژه‌های سرمایه‌ای صادر می‌کنند. صاحبان اوراق قرضه به نوعی به شرکت یا دولت صادرکننده وام می‌دهند و در مقابل، از آن‌ها بهره دریافت می‌کنند.
اوراق خزانه اسلامی که به اختصار اخزا نامیده می‌شود، توسط دولت جمهوری اسلامی ایران و با هدف تامین مالی و کسری بودجه منتشر می‌شود. این اوراق بدون کوپن پرداخت سود بوده و بازپرداخت آن‌ها در سررسید توسط خزانه‌داری کل کشور صورت می‌پذیرد. در این راستا مطالعه مقاله اوراق خزانه پیشنهاد می‌شود.
اوراق مشارکت یکی از انواع اوراق بدهی بورس در ایران است که کارکرد اصلی آن نیز تامین مالی پروژه‌های دولتی یا خصوصی مانند طرح‌های عمرانی، زیرساختی واقتصادی است. اوراق مشارکت، اوراق بهادار بلندمدتی هستند که توسط دولت‌ها یا شرکت‌ها برای تامین مالی پروژه‌های عمرانی یا تولیدی صادر می‌شوند.
ابزارهای مالی اسلامی، نوعی اوراق بدهی سازگار با قوانین اسلامی هستند. در واقع، اوراق قرضه اسلامی یا صکوک در زمره اوراق بدهی قرار می‌گیرند. اوراق اجاره، مرابحه، استصناع، خرید دین، سلف استاندارد، مضاربه، منفعت، جعاله، مزارعه، مساقات از جمله صکوک هستند.
مزایا سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی
درآمد ثابت: بسیاری از اوراق بدهی دارای نرخ بهره ثابت هستند که به سرمایه‌گذار امکان می‌دهد تا درآمد ثابت و پایداری را از سرمایه‌گذاری خود بدست آورد.
امنیت سرمایه: این اوراق بورس معمولا دارای محافظت بالایی برای سرمایه‌گذاران است، زیرا شرکت یا دولت صادرکننده معمولا متعهد به بازپرداخت سرمایه و بهره است.
تنوع در پرتفوی سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاران می‌توانند با سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی، پرتفوی خود را متنوع کنند و ریسک‌های سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهند.
معایب سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی
سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی بورس یا به طور کلی اوراق بهادار با خطرات و ریسک‌های مختلفی همراه است که باید مورد توجه قرار گیرد.
ریسک قراردادی (Contractual Risk): در برخی از این اوراق، ممکن است شرایط قراردادی مرتبط با بازپرداخت سرمایه و بهره متفاوت باشد. این ممکن است باعث شود که بدهکار نتواند به موقع یا به صورت کامل مبالغ مورد انتظار را پرداخت کند.
ریسک قرضه (Default Risk): این ریسک به احتمال عدم پرداخت بدهی توسط شخص یا نهاد معین اشاره دارد. بدهی‌های با ریسک قرضه بالاتر، معمولا با بازدهی بالاتر همراه هستند، اما احتمال عدم پرداخت بالا نیز وجود دارد.
ریسک نرخ بهره (Interest Rate Risk): تغییرات در نرخ بهره می‌تواند بر ارزش اوراق بدهی تاثیر بگذارد. برای مثال، افزایش نرخ بهره می‌تواند به کاهش ارزش این اوراق و بالعکس منجر شود.
ریسک بازار (Market Risk): تغییرات در شرایط بازار مانند نوسانات قیمت، نرخ ارز و نرخ بهره می‌توانند بر ارزش اوراق بدهی تاثیر بگذارند. این تغییرات ممکن است به صورت غیرمنتظره و شدید رخ دهند و سرمایه‌گذاران را تحت تاثیر قرار دهند.
ریسک نقدشوندگی (Liquidity Risk): این ریسک به مشکلات احتمالی در فروش یا خرید اوراق بدهی به قیمت مناسب و در زمان مورد نظر اشاره دارد. برخی از این اوراق ممکن است بازار فروش فعالی نداشته باشند یا به سرعت قابل فروش نباشند که می‌تواند به عدم تسویه موقت وجه منجر شود.
ریسک اعتباری (Credit Risk): این ریسک به احتمال عدم پرداخت بدهی توسط صادرکننده آن اشاره دارد. صادرکننده ممکن است به دلایل مالی یا عملیاتی نتواند به موقع بدهی را پرداخت کند که این موضوع به سرمایه‌گذاران ضرر وارد می‌کند.
همه این خطرات نشان‌دهنده اهمیت بررسی دقیق و شناخت کامل اوراق بدهی قبل از سرمایه‌گذاری است. در واقع، استفاده از روش‌های مدیریت ریسک و تنوع در سبد سرمایه‌گذاری می‌تواند کمک کننده در کاهش خطرات و بهبود عملکرد سرمایه‌گذاری باشد.
نحوه خرید اوراق بدهی
نرخ سود سالیانه (YTM): مبنای خریدوفروش اوراق سهام، قیمت و شاخص‌های عملکرد مثل P/E است. اما مبنای خریدوفروش اوراق بدهی بورس، سود معادل سالیانه نرخ سود تا سررسید در زمان خرید است.
اصل تنزیل: مبنای تئوری اصل تنزیل، منطق ارزش زمانی پول است و روشی برای بیان ارزش فعلی جریان وجوه نقدی در بازه زمانی دقیق در آینده قابل دریافت است. به عبارتی دیگر، ارزش هزار تومان امروز بیشتر از هزار تومان فردا است. این تئوری را جزو ارکان اصلی علم تامین مالی می‌دانند و با استفاده از آن تمامی دارایی‌های موجود از جمله اوراق قرضه را ارزیابی می‌کنند.
ریسک نکول: هنگامی که منتشرکننده اوراق نتواند در زمان سررسید، اصل پول و سود را بازگرداند، ریسک نکول معنا پیدا می‌کند. از همین رو توجه به ناشر و ضامن اوراق در ارزیابی ریسک نکول اوراق اهمیت دارد؛ چنانچه که ناشر دولت باشد، ضامن آن نیز دولت (خزانه و وزارت دارایی) خواهد بود و ریسک نکول را به صفر خواهد رساند. اوراق اسناد خزانه اسلامی و اوراق مشارکت دولتی نیز جزو این دسته هستند.
سوالات متداول
اسنادی که نشان می‌دهد دارنده آن مبلغ مشخصی را به ناشر اوراق قرض داده است. در مقابل، ناشر متعهد می‌شود که در زمان‌های تعیین‌شده بهره (کوپن) بپردازد و در سررسید، اصل مبلغ قرض را بازپرداخت کند.
اسناد قرضه اسلامی یا صکوک در زمره اوراق بدهی قرار می‌گیرند. اوراق اجاره، مرابحه، استصناع، خرید دین، سلف استاندارد، مضاربه، منفعت، جعاله، مزارعه، مساقات و… از جمله صکوک هستند.
این اوراق را می‌توان از طریق بازارهای مالی و بورس‌ها، بانک‌ها، کارگزاران بورس و یا به صورت مستقیم از صادرکننده اوراق خریداری کرد.
ریسک‌های این اوراق شامل ریسک اعتباری (احتمال عدم بازپرداخت توسط ناشر)، ریسک نرخ بهره (تغییر نرخ بهره بازار) و ریسک تورم (کاهش ارزش واقعی بازپرداخت‌ها به دلیل تورم) می‌شود.
