آشنایی با اوراق استصناع؛ تامین مالی با صکوک استصناع
بازار سرمایه تنها محلی برای خرید و فروش سهام شرکت‌های بورسی نیست، بلکه بسیاری از نهادهای مختلف مانند دولت، شرکت، سازمان و… می‌توانند در آن به شکل‌های مختلفی از بازار بدهی استفاده کنند و اوراق خود را منتشرکنند. صکوک، به عنوان اوراق قرضه اسلامی یکی از زیرمجموعه‌های اوراق بدهی است که اوراقی مانند اجاره، مرابحه، استصناع، خرید دین، سلف استاندارد، مضاربه، منفعت، جعاله، مزارعه و مساقات را در بر می‌گیرد. اوراق صکوک استصناع روشی پیشرفته جهت تامین مالی طرح‌های ساخت و ساز، پروژه‌های عظیم صنعتی و تجهیزات بزرگی چون توربین، ایستگاه‌های برق، کشتی و هواپیما است. هدف از این مقاله آشنایی با اوراق استصناع، معرفی ارکان آن، تامین مالی از طریق این صکوک و موارد مهم مربوط به آن است.
- مقاله پیشنهادی: اوراق مرابحه چیست؟
ماهیت اوراق استصناع
واژه استصناع در لغت از ماده «صنع» به معنای طلب و سفارش چیزی است. در استعمال عرف نیز به توافق با صاحبان صنعت و هنر برای ساخت یک شی گفته می‌شود. اما در حالت کلی استصناع به قراردادی گفته می‌شود که بین دو نفر منعقد شده و در آن یک طرف قرارداد موظف است در مقابل دریافت مبلغی مشخص، ساخت و تحویل کالا یا طرح مشخصی را در زمان مشخص نسبت به طرف دیگر بر عهده بگیرد. در این قرارداد، به سفارش‌دهنده، مستصنع و به سازنده، صانع می‌گویند. همچنین کالا یا پروژه‌‌ای که سفارش ساخت آن داده می‌شود، موضوع استصناع یا مستصنع نام دارد و به مبلغی که در قبال ساخت و تحویل کالا یا پروژه پرداخت می‌شود، عوض استصناع گفته می‌شود.
لازم به ذکر است صکوک استصناع اوراق بهادار اسلامی هستند که بر پایه عقد استصناع طراحی شده و با توجه به ماهیت این عقد دارای نرخ بازده ثابت و قابلیت خرید و فروش در بازار ثانویه هستند.
اولین اوراق استصناع سال 1394 با نماد «صملی 9709» در بازار سرمایه از طرف شرکت صنعتی و معدنی توسعه ملی منتشر شد. این شرکت با هدف تامین مالی طرح احداث کارخانه کنسانتره و گندله در شهر سنگان هر یک با ظرفیت 2٫5 تن در سال با سررسید سه‌ساله اقدام به انتشار اواق استصناع کرد. این اوراق که با نام و معاف از مالیات منتشر شده بود، سود سالیانه 23 درصد را برای خریدارانش تضمین می‌کرد.
تفاوت قرارداد اوراق استصناع با سایر قراردادها
این قرارداد در مقایسه با سایر قراردادها دارای تفاوت‌هایی است که باعث تمایز آن شده است. در صکوک استصناع کالای مورد نظر وجود ندارد و این کالا قرار است در آینده ساخته و تحویل داده شود، در این قرارداد تمام هزینه‌های ساخت محصول بر عهده سازنده است و در نهایت هنگام انعقاد قرارداد، بخشی از ثمن به عنوان پیش‌پرداخت به سازنده داده می‌شود و الباقی نیز به صورت تدریجی یا دفعی تا زمان تحویل کالا پرداخت می‌شود. حتی ممکن است بخشی از مبلغ پرداختی به بعد از تحویل کالا منتقل شود.
ارکان صکوک استصناع
اوراق استصناع دارای ارکان مختلفی هستند که هر کدام از آن‌ها تعاریف و وظایف مشخصی به شرح زیر دارند.
- بانی: به شخص حقوقی گفته می‌شود که انتشار اوراق بهادار با هدف تامین مالی برای او انجام می‌شود.
- نهاد واسط (ناشر): شخص حقوقی است که وظیفه نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان اوراق استصناع و انتشار آن‌ها را برعهده دارد.
- سرمایه‌گذاران: اشخاص حقیقی و حقوقی که با خریداری اوراق بهادار، مالک مشاع دارایی می‌شوند و از این طریق بانی را تامین مالی می‌کنند.
- امین (شرکت مدیریت دارایی مرکزی): به شخص حقوقی گفته می‌شود که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران و به منظور حفظ منافع آنان در چارچوب ضوابط، مسئولیت نظارت بر کل فرآیند عملیاتی صکوک استصناع را بر عهده دارد.
- شرکت تامین سرمایه: به شرکتی که تحت عنوان واسطه میان ناشر و سرمایه‌گذاران فعالیت میکند، شرکت تامین سرمایه گفته می‌شود.
- عامل: بانک یا موسسه مالی و اعتباری است که از طرف ناشر نسبت به دریافت وجوه از سرمایه‌گذاران و پرداخت اصل و سود اوراق در سررسیدهای معین طبق قرارداد عاملیت مبادرت می‌ورزد.
- ضامن: به شخص حقوقی گفته می‌شود که بازپرداخت اصل و سود متعلق به اوراق را در سررسیدهای مقرر تعهد و تضمین میکند.
- حسابرس: حسابرس یک موسسه مالی معتمد سازمان است که زیر نظر امین کار میکند.
- بازارگردان: به کارگزار معامله‌گر یا شرکت تامین سرمایه‌ای گفته می‌شود که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید نوسان قیمت آن، به دادوستد آن اوراق اقدام میکند.
- ناظر: صدور اوراق به صورت عمومی نیاز به اخذ مجوز از نهادهایی مانند سازمان بورس اوراق بهادار دارد، که به این نهادها ناظر گفته می‌شود.
تامین مالی از طریق اوراق استصناع
بسیاری از سازمان‌های دولتی از جمله دولت، شهرداری‌ها و شرکت‌های دولتی و همچنین بخش خصوصی به منظور تامین مالی طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای خود می‌توانند از طریق صکوک استصناع اقدام کنند. این اوراق به دو روش مستقیم و غیر مستقیم قابل انتشار هستند.
استصناع مستقیم
در این روش سفارش‌دهنده که قصد احداث پروژه خاصی را دارد و در حال حاضر فاقد اعتبار مالی لازم برای انجام آن است، می‌تواند با مراجعه به یک مشاور، ساخت پروژه خود را به یک سازنده (پیمانکار) سفارش دهد. بانی، با تشکیل نهاد واسط، تامین مالی و اجرای پروژه را از طریق قرارداد استصناع به آن می سپارد و به جای پرداخت وجه نقد در سررسیدهای مشخص‌شده، اقدام به ارائه اوراق استصناع متناسب با پیشرفت پروژه میکند. از این رو سازنده نیز می‌تواند صبر کند تا در سررسید مشخص‌شده وجه اسمی سند را دریافت کند یا می‌تواند قبل از سررسید، نسبت به فروش (تنزیل) اسناد مذکور در بازار ثانویه اقدام کند.
استصناع غیرمستقیم (موازی)
برخی از اوقات پیمانکاران تمایل دارند متناسب با پیشرفت پروژه، اجرت و بهای آن را دریافت کنند و در هنگام تحویل پروژه، تسویه حساب خود را انجام دهند. عموما اینگونه افراد علاقه به معاملات بلندمدت و واردشدن به بازارهای مالی ندارند. اما گاهی پروژه بسیار بزرگ و سنگین است که یک پیمانکار به تنهایی قادر به تحویل آن نخواهد بود، بنابراین در این مواقع، سازمان‌ها و شرکت‌ها از بانک‌ها کمک گرفته و بخش عمده از پرداخت مطالبات را به بانک‌ها واگذار می‌کنند. به این صورت که برای مثال احداث پروژه را طبق قرارداد استصناع از یک بانک درخواست میکند و بانک نیز در مقابل متعهد می‌شود در قبال مبلغی که در زمان مشخص پرداخت می‌شود، پروژه را تحویل دهد. سپس بانک با تقسیم این پروژه به پروژه‌های کوچک‌تر، با چند پیمانکار دیگر قرارداد استصناع منعقد میکند. این قرارداد دوم بانک می‌تواند با پیمانکاران در زمان‌بندی متفاوت از قرارداد اول باشد. حتی بانک به منظور کاهش قیمت قراردادها، می‌تواند قراردادهای استصناع خود با پیمانکاران را به صورتی طراحی کند که همزمان با اتمام پروژه تسویه حساب شود.
لازم به ذکر است در روش موازی، سفارش‌دهنده به تناسب پیشرفت پروژه، اوراق بهادار استصناع را در سررسیدهای مقرر، به بانک می‌پردازد. بانک نیز می‌تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن‌ها را در بازار ثانوی فروخته و در مواقع مازاد نقدینگی از مردم بازخرید کند یا در مقابل نیز می‌تواند صبر کند تا در سررسید مبلغ اسمی آن را از دولت دریافت کند.
بررسی ریسک‌های موجود در صکوک استصناع
هر اوراق قرضه موجود در بازارمالی، دارای ریسک‌هایی است که اوراق استصناع نیز از آن‌ها مستثنی نیست. این ریسک‌ها به دو دسته ریسک‌های مالی و غیرمالی تقسیم می‌شوند که در ادامه به بررسی آن‌ها پرداخته شده است.
ریسک‌های مالی
در این اوراق ریسک‌های مالی شامل ریسک نرخ سود، ریسک اعتباری، ریسک تورم، ریسک نرخ ارز و ریسک نرخ نقدشوندگی است.
- ریسک نرخ سود: با توجه به ثابت‌بودن نرخ صکوک استصناع، افزایش نرخ سود علی‌الحساب اوراق مشارکت یا سود سپرده‌های بانکی باعث می‌شود، دارندگان اوراق استصناع با ریسک سود و هزینه فرصت سرمایه‌گذاری مواجه شوند. همچنین در صورتی که این اوراق بازار ثانوی داشته باشند، کاهش ارزش بازاری آن را در پی خواهند داشت.
- ریسک اعتباری: به احتمال عدم پرداخت اصل و سود اوراق صکوک استصناع، ریسک اعتباری گفته می‌شود.
- ریسک تورم: با توجه به ثابت‌بودن نرخ سود این اوراق و افزایش تورم، بازدهی واقعی کمتری شامل حال دارندگان آن می‌شود.
- ریسک نرخ ارز: عموما اوراق بهادار اسلامی منتشرشده در دنیا به صورت بین‌المللی هستند، از این رو نوسان‌های نرخ ارز بر آن‌ها تاثیرگذار خواهد بود.
- ریسک نقدشوندگی: اوراق استصناع موازی فقط از نظر فقهای شیعه، شافعیه و مالیکه در بازار ثانویه قابل معامله هستند.
ریسک‌های غیرمالی
از ریسک‌های غیرمالی این صکوک نیز ریسک سیاسی و ریسک قوانین و مقررات را می‌توان نام برد.
- ریسک سیاسی: سرمایه‌گذاران داخلی معمولا با ریسک‌های داخلی که عمدتا ناشی از تغییرات قوانین و موارد لازم‌الاجرا هستند، مواجه می‌شوند. در حالت کلی حوادث سیاسی و اجتماعی مانند جنگ، انتخابات، انقلاب، شورش و اعتصاب‌های گوناگون ممکن است سرمایه‌گذاری را تحت تاثیر قرار دهند و ریسک سیاسی به وجود بیاورند.
- ریسک قوانین و مقررات: این ریسک شامل تغییر تمامی قوانین و مقررات مرتبط با انتشار اوراق، قوانین مالیاتی و… است.
ریسک‌های فسخ قرارداد، سو استفاده‌های نهاد واسط از مبالغ دریافتی، ورشکستکی این نهادها، عدم وجود جمع‌آوری وجوه نقد به مقدار مورد نیاز و کاهش قیمت دارایی از دیگر ریسک‌های مرتبط با این اوراق هستند.
مزایای اوراق استصناع
در صورت پوشش ریسک‌های نامبرده، صکوک استصناع می‌توانند موجب توسعه شرکت‌های خصوصی و شروع پروژه‌های جدید و اتمام پروژه‌های نیمه تمام در حوزه‌های مختلف شوند. پس از انتشار این اوراق، خریداران می‌توانند از دریافت میزان مشخصی از سود سالیانه اطمینان پیدا کنند و بانیان نیز سرمایه موردنیاز برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای خود را تامین کنند. در حالت کلی این اوراق یکی از ابزارهای مالی سودمند در جهت به رونق اقتصاد کشور محسوب می‌شوند که قابلیت هدایت سرمایه‌های سرگردان به سوی تولید را دارند.
جمع‌بندی
اوراق استصناع یک مدل از اوراق قرضه است که مطابق قرارداد آن، یک طرف متعهد می‌شود تا در زمان مشخص و در قبال دریافت پول، یک کالا یا یک پروژه را با ویژگی‌های خاص به طرف دیگر تحویل دهد. امکان معامله این اوراق در بازار ثانویه وجود دارد. صکوک استصناع می‌توانند به عنوان ابزار سیاست مالی برای تامین کسری بودجه دولت و نهادهای دولتی مورد استفاده قرار گیرند و اثر تورمی کمتری نسبت به تسهیلات بانک مرکزی داشته باشند. این صکوک همانند سایر اوراق دارایی ریسک‌هایی دارند. از مزایای آن‌ها نیز می‌توان به حرکت درآوردن چرخه اقتصادی کشور اشاره کرد. سرمایه‌گذاران برای فعالیت و سودآوری در بازارهای مالی، بهتر است نسبت به شناخت این اوراق و سایر اوراق موجود در بازار مالی اقدام کنند.
