درآمد سرانه چیست؟ راهنمای جامع GDP و GNI سرانه در ایران و جهان
درآمد سرانه یک شاخص اقتصادی است که میانگین سهم هر فرد از تولیدات اقتصادی یک منطقه (معمولا یک کشور) را در یک دوره زمانی مشخص، اغلب یک‌ساله، نشان می‌دهد. این شاخص که عموما از تقسیم تولید ناخالص داخلی (GDP) سالانه یک کشور بر جمعیت آن به دست می‌آید، به عنوان ابزاری بنیادین برای سنجش سطح فعالیت و مقایسه اندازه اقتصادی کشورها به کار می‌رود. با این حال، یک مفهوم دقیقتر به نام درآمد سرانه ملی وجود دارد که بر اساس درآمد ناخالص ملی (GNI) محاسبه میشود و تصویر دقیقتری از توان اقتصادی شهروندان یک کشور ارائه می‌دهد.
این مقاله به صورت جامع و کاربردی به این پرسش پاسخ می‌دهد که درآمد سرانه چیست، چگونه محاسبه میشود، و چه تفاوتی با شاخص‌های مشابه دارد. در این راستا، در انتهای مقاله به مفاهیم مرتبطی مانند درآمد قابل تصرف و متوسط دستمزد پرداخته میشود تا تفاوت آن‌ها با درآمد سرانه مشخص شده و بتوان درک عمیق‌تری از وضعیت اقتصادی یک منطقه یا کشور به دست آورد.
روش محاسبه درآمد سرانه
محاسبه شاخص درآمد سرانه عموما از طریق تقسیم یک «شاخص کلان اقتصادی مبتنی بر تولید» بر جمعیت یک کشور صورت می‌گیرد. اما انتخاب اینکه کدام شاخص در صورت کسر قرار گیرد، GDP که بر تولید داخلی تمرکز دارد یا GNI که درآمد ملی دقیقتر را میسنجد، تفاوت معنایی مهمی ایجاد میکند و هر کدام داستان متفاوتی را روایت می‌کنند.
فرمول درآمد سرانه (مبتنی بر GDP)
در کاربرد عمومی و رایج، فرمول درآمد سرانه بر پایه تولید ناخالص داخلی (GDP) تعریف میشود. این شاخص به این پرسش پاسخ می‌دهد که به طور متوسط، چه میزان تولید اقتصادی به ازای هر نفر در داخل مرزهای یک کشور انجام شده است. فرمول درآمد سرانه به شکل زیر است (از راست به چپ خوانده شود):
درآمد سرانه = تولید ناخالص داخلی (GDP) ÷ تعداد کل جمعیت
همچنین فرمول درآمد سرانه به انگلیسی به گونه زیر است (از چپ به راست خوانده شود):
Per Capita Income (GDP Per Capita) = Gross Domestic Product (GDP) ÷ Total Population
تولید ناخالص داخلی (Gross Domestic Product) مجموع ارزش پولی تمام کالاها و خدمات نهایی است که در داخل مرزهای جغرافیایی یک کشور طی یک سال تولید میشود. بنابراین، در اینجا درآمد سرانه همان «تولید داخلی سرانه» یا «GDP سرانه» است که میانگین سهم هر فرد از کل تولید اقتصادی را نشان می‌دهد.
فرمول درآمد سرانه ملی (مبتنی بر GNI)
برای دستیابی به یک شاخص دقیقتر، برخی از نهادهای معتبر جهانی از درآمد ناخالص ملی (Gross National Income – GNI) استفاده می‌کنند. فرمول درآمد سرانه ملی به شکل زیر است:
درآمد سرانه ملی = درآمد ناخالص ملی (GNI) ÷ تعداد کل جمعیت
GNI بر خلاف GDP که صرفا بر تولیدات داخل مرزهای یک کشور تمرکز دارد، به دنبال اندازه‌گیری کل درآمدی است که در اختیار شهروندان یک کشور قرار می‌گیرد. این شاخص با GDP شروع میشود و آن را با درآمد خالص عوامل تولید از خارج تعدیل میکند. این مفهوم به زبان ساده یعنی:
GNI = GDP + (درآمد دریافتی شهروندان از خارج از کشور) – (درآمد پرداختی به غیر شهروندان در داخل کشور)
برای روشن‌تر شدن موضوع، می‌توان این‌گونه توضیح داد:
- درآمد دریافتی از خارج: به طور مثال، شامل حقوق یک مهندس ایرانی شاغل در آلمان یا سود حاصل از سرمایه‌گذاری یک شرکت ایرانی در ترکیه میشود. این مبالغ به GDP ایران اضافه می‌شوند تا GNI محاسبه شود.
- درآمد پرداختی به خارج: شامل سود یک شرکت خارجی فعال در ایران یا حقوق یک کارگر خارجی در داخل ایران است. این مبالغ از GDP ایران کسر می‌شوند.
این تعدیل کلیدی باعث میشود GNI به جای تمرکز بر «تولید در یک سرزمین»، بر «درآمد یک ملت» متمرکز شود. به همین دلیل، GNI سرانه یا درآمد سرانه ملی، معیار دقیقتری نسبت به درآمد سرانه (مبتنی بر GDP) به شمار می‌رود.
تفاوت درآمد سرانه اسمی و مبتنی بر PPP
هر دو نوع درآمد سرانه (حالت عمومی و ملی) را می‌توان به دو شکل بیان کرد. حالت اسمی که از نرخ ارز رسمی بازار استفاده میکند و حالت تعدیل‌شده بر اساس شاخص برابری قدرت خرید (PPP) که تفاوت در هزینههای زندگی را در نظر می‌گیرد و مقایسه‌ای بسیار منصفانه‌تر و واقعی‌تر ارائه می‌دهد.
درآمد سرانه اسمی (Nominal Per Capita Income)
این روش، درآمد سرانه را با تبدیل به یک ارز مرجع (معمولا دلار آمریکا) بر اساس نرخ ارز جاری در بازار محاسبه میکند. استفاده از این شاخص برای مقایسه سطح زندگی افراد در کشورهای مختلف می‌تواند بسیار گمراه‌کننده باشد. درآمد سرانه ایران به دلار وقتی به صورت اسمی بیان میشود، به دلیل ارزش پایین ریال در مقابل دلار، بسیار کمتر از قدرت خرید واقعی آن است.
درآمد سرانه بر اساس برابری قدرت خرید (PPP)
این روش که به آن درآمد سرانه حقیقی نیز گفته میشود، برای حل مشکل تفاوت هزینههای زندگی طراحی شده است. ایده اصلی PPP این است که یک سبد مشخص از کالاها و خدمات (مثلا شامل ۱ کیلوگرم برنج، هزینه یک بلیط سینما، اجاره یک آپارتمان کوچک، و یک اصلاح مو) در کشورهای مختلف چقدر هزینه دارد. برای مثال، اگر این سبد در آمریکا ۱۰۰ دلار و در ایران معادل ۴۰ دلار هزینه داشته باشد، قدرت خرید هر دلار در ایران ۲.۵ برابر آمریکا است.
PPP با تعدیل درآمدها بر اساس این تفاوت‌ها، نشان می‌دهد که درآمد متوسط یک فرد واقعا چه میزان قدرت خرید دارد. به همین دلیل، درآمد سرانه کشورهای جهان وقتی بر اساس PPP مقایسه میشود، تصویر بسیار دقیقتری از استاندارد زندگی به دست می‌دهد. البته PPP نیز محدودیت‌هایی دارد؛ مثلا کیفیت کالاها ممکن است متفاوت باشد یا الگوی مصرف مردم در کشورها یکسان نباشد.
در پایین، در قالب یک جدول مقایسه‌ای از «درآمد سرانه اسمی» با «درآمد سرانه مبتنی PPP» چند کشور ارائه شده است. هر کجا که درآمد اسمی از PPP بالاتر باشد (مانند سوئیس)، بدین معناست که هزینههای عمومی در آن کشور از ایالات متحده بیشتر است؛ و هر کجا که پایینتر از PPP باشد بدین معناست که هزینههای عمومی در آن کشور از ایالات متحده کمتر است.
| کشور | درآمد سرانه اسمی (دلار آمریکا) | درآمد سرانه بر اساس PPP (دلار بینالمللی) |
|---|---|---|
| سوئیس | 104,896 | 97,581 |
| ایالات متحده | 89,105 | 89,105 |
| آلمان | 55,911 | 72,599 |
| چین | 13,688 | 28,978 |
| ایران | 5,300 | 19,957 |
| ترکیه | 16,709 | 42,451 |
| درآمد سرانه جهانی | 14,217 | 25,591 |
توجه شود که این داده‌ها بر اساس پیش‌بینی صندوق بینالمللی پول (IMF) برای سال ۲۰۲۵ است. داده‌های معتبری برای بررسی درآمد سرانه کشورها، در wikipedia به طور کامل موجود است.
نکته: دلار بینالمللی، واحد پولی فرضی با قدرت خرید معادل یک دلار آمریکا در داخل ایالات متحده است.
این جدول به وضوح نشان می‌دهد که چرا تحلیل هر دو شاخص درآمد سرانه اهمیت دارد. برای مثال، درآمد سرانه در کشورهایی با هزینه زندگی بسیار بالا مانند سوئیس و نروژ، در حالت اسمی بالاتر از حالت تعدیل‌شده با قدرت خرید (PPP) است. این یعنی با وجود درآمدهای دلاری بسیار بالا، قدرت خرید واقعی در داخل این کشورها به دلیل گرانی کالاها و خدمات، کمتر از مقدار اسمی آن است.
در مقابل، کشورهایی مانند چین و ترکیه شکاف بسیار بزرگی بین درآمد سرانه اسمی و PPP خود دارند. درآمد سرانه چین بر اساس PPP تقریبا دو برابر حالت اسمی آن پیش‌بینی شده است که نشان‌دهنده هزینههای زندگی به مراتب پایینتر در این کشور نسبت به آمریکا است. این موضوع برای درآمد سرانه ایران نیز کاملا صادق است؛ جایی که مقدار PPP تقریبا چهار برابر مقدار اسمی پیش‌بینی شده و تصویری کاملا متفاوت از توان اقتصادی خانوارها در داخل کشور نسبت به جایگاه اقتصاد ایران در جهان (بر اساس نرخ ارز) ارائه می‌دهد.
درآمد سرانه ایران
تحلیل درآمد سرانه ایرانیان نیازمند در نظر گرفتن شرایط منحصربه‌فرد اقتصادی و سیاسی ایران است. این شاخص در ایران نه‌تنها تحت تاثیر روندهای جهانی، بلکه به شدت وابسته به متغیرهای داخلی و چالش‌های ژئوپلیتیک است. مقایسه درآمد سرانه ایرانی‌ها با کشورهای همسایه و رقبای منطقه‌ای، دیدگاه بهتری از جایگاه اقتصادی کشور و ایرانیان ارائه می‌دهد.
| کشور | درآمد سرانه اسمی (دلار آمریکا) | درآمد سرانه بر اساس PPP (دلار بینالمللی) |
|---|---|---|
| عربستان سعودی | 33,291 | 61,923 |
| ترکیه | 16,709 | 42,451 |
| امارات متحده عربی | 51,294 | 81,676 |
| ایران | 5,300 | 19,957 |
این مقایسه نشان می‌دهد که ایران از نظر درآمد سرانه اسمی فاصله قابل توجهی با رقبای اصلی منطقه‌ای خود دارد. علاوه بر این، درآمد سرانه اسمی ایران، حدود یک‌سوم میانگین جهانی است؛ و حتی درآمد سرانه ایران بر اساس PPP نیز کمتر از متوسط جهانی است که به وضوح نشان‌دهنده وضعیت اقتصادی کشور در بین کشورهای جهان است.
تفاوت درآمد سرانه با متوسط دستمزد و درآمد قابل تصرف
برای درک وضعیت اقتصادی افراد در یک کشور، نباید تنها به شاخص درآمد سرانه اکتفا کرد. درآمد سرانه یک میانگین آماری از کل تولید اقتصادی کشور است و درآمد واقعی یا حقوق دریافتی افراد را نشان نمی‌دهد. برای دستیابی به تصویری واقعی‌تر، لازم است آن را با شاخص‌های دیگری مانند درآمد قابل تصرف (Disposable Income) که پول باقی‌مانده در دست مردم پس از کسر مالیات را میسنجد، و متوسط دستمزد (Average Wage) که بر درآمد حاصل از اشتغال تمرکز دارد، مقایسه کرد.
درآمد قابل تصرف (Disposable Income) به کل پولی گفته میشود که برای یک خانوار یا فرد پس از کسر تمام مالیات‌های مستقیم و سایر پرداخت‌های اجباری، برای خرج کردن یا پس‌انداز باقی می‌ماند. این شاخص، برخلاف درآمد سرانه که یک میانگین تئوریک از تولید کل اقتصاد است، به پولی اشاره دارد که واقعا به دست مردم می‌رسد و به همین دلیل، بهترین و واقعی‌ترین معیار برای سنجش قدرت خرید و سطح رفاه افراد و خانوارها محسوب میشود.
متوسط دستمزد (Average Wage) شاخصی است که میانگین درآمد حاصل از کار و اشتغال را برای افراد شاغل در یک کشور نشان می‌دهد. این معیار از درآمد سرانه بسیار محدودتر و متمرکزتر است، زیرا:
- فقط درآمد کاری را میسنجد: این شاخص درآمدهای غیرکاری مانند سود سرمایه‌گذاری، اجاره‌بها، یا درآمدهای دولتی (یارانه و حقوق بازنشستگی) را که بخشی از درآمد افراد هستند، شامل نمی‌شود.
- فقط افراد شاغل را پوشش می‌دهد: متوسط دستمزد، وضعیت مالی افراد بیکار، بازنشسته، یا کسانی که خارج از بازار کار هستند (مانند دانشجویان یا خانه‌داران) را منعکس نمی‌کند.
کاربرد اصلی این شاخص، تحلیل سلامت بازار کار، بررسی روند افزایش حقوق در بخش‌های مختلف اقتصادی و مقایسه سطح جبران خدمات بین صنایع گوناگون است.
| شاخص | سطح تحلیل | چه چیزی را میسنجد؟ | تفاوت اصلی با درآمد سرانه |
|---|---|---|---|
| درآمد سرانه (GDP/GNI) | کلان (کشور) | میانگین تولید یا درآمد اقتصادی به ازای هر نفر. | یک میانگین تئوریک است، نه پول واقعی در دست مردم. |
| درآمد قابل تصرف | خرد (عمدتا خانوار) | درآمد باقی‌مانده پس از کسر مالیات برای خرج یا پس‌انداز. | درآمد واقعی و قابل خرج کردن افراد و خانوار را نشان می‌دهد. |
| متوسط دستمزد | خرد (افراد) | میانگین درآمد فقط از محل اشتغال برای افراد شاغل. | بسیار محدودتر است و فقط درآمد نیروی کار را پوشش می‌دهد. |
آمار کامل درآمد سرانه کشورها
برای علاقه‌مندانی که تمایل دارند داده‌های خام را بررسی کنند، رتبهبندی کامل کشورها را مشاهده نمایند، یا به جدیدترین آمار و پیش‌بینی‌ها دسترسی داشته باشند، صفحات زیر منابع بسیار مفید و معتبری هستند. این صفحات ویکی‌پدیا بر اساس منابع معتبری مانند صندوق بینالمللی پول (IMF) و بانک جهانی به‌روزرسانی می‌شوند و دیدگاه جامعی از وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف جهان ارائه می‌دهند.
- لیست کشورها بر اساس درآمد سرانه اسمی
- لیست کشورها بر اساس درآمد سرانه بر اساس PPP
- لیست کشورها بر اساس درآمد سرانه ملی اسمی
- لیست کشورها بر اساس درآمد سرانه ملی بر اساس PPP
پرسش‌های متداول درباره درآمد سرانه
سادهترین فرمول، تقسیم تولید ناخالص داخلی (GDP) بر جمعیت کل کشور است. با این حال، فرمول دقیقتر که توسط نهادهای بینالمللی استفاده میشود، تقسیم درآمد ناخالص ملی (GNI) بر جمعیت است که به آن «درآمد سرانه ملی» میگویند.
خیر، به هیچ وجه؛ درآمد سرانه یک میانگین آماری از کل تولیدات اقتصادی یک کشور است و درآمد یا حقوق شخصی افراد را نشان نمی‌دهد.
این رتبهبندی بسته به اسمی بودن یا بر اساس PPP بودن درآمد سرانه، و همچنین سال مورد بررسی کمی تغییر میکند، اما به طور کلی کشورهایی مانند لوکزامبورگ، سنگاپور، ایرلند، سوئیس و نروژ همواره در صدر فهرست بالاترین درآمد سرانه در جهان قرار میگیرند.
این شکاف بزرگ به دلیل پایینتر بودن سطح عمومی قیمتها و هزینههای زندگی (مانند مسکن، خوراک و خدمات) در ایران نسبت به آمریکا است. این یعنی هر دلار در داخل ایران قدرت خرید بیشتری نسبت به حالت اسمی خود دارد.
درآمد سرانه مبتنی بر GDP، تولیدات اقتصادی انجامشده در داخل مرزهای یک کشور را میسنجد. اما درآمد سرانه ملی که مبتنی بر GNI است، کل درآمد کسبشده توسط شهروندان یک کشور را محاسبه میکند، حتی اگر آن درآمد را از خارج کشور به دست آورده باشند. GNI معیار دقیقتری برای سنجش توان اقتصادی یک ملت است.
