بررسی گاز طبیعی در جهان و ایران؛ بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده‌های آن

در حال حاضر حدود ۲۴ درصد از مصرف جهانی انرژی به گاز طبیعی اختصاص دارد و این سهم با نرخ ۲٫۴ درصد در حال افزایش است. بسیاری از صنایع برای تامین انرژی خود به گاز وابسته‌اند و تغییرات نرخ آن بر بخش مهمی از بهای تمام‌شده شرکت‌ها تاثیر می‌گذارد. بر همین اساس، این مقاله به بررسی جایگاه گاز طبیعی در جهان و ایران می‌پردازد.

• مقاله پیشنهادی: ناترازی گاز در ایران

بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان گاز در دنیا

بر اساس گزارش‌های اخیر آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده (EIA)، تولید جهانی گاز طبیعی در سال ۲۰۲۴ حدود ۴.۱۲ تریلیون متر مکعب گزارش شده و نسبت به سال قبل ۱.۲ درصد رشد کرده است. در حال حاضر ایالات متحده به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز شناخته می‌شود و نزدیک به ۲۵ درصد از تولید جهانی را در اختیار دارد، هرچند جایگاه کشورها در زمینه تولید و مصرف می‌تواند تحت‌تاثیر سیاست‌های انرژی و شرایط بازار تغییر کند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵ تولید جهانی گاز حدود ۲ درصد دیگر افزایش یافته و رکورد تازه‌ای ثبت کند، زیرا انتظار می‌رود تولید در ایالات متحده، روسیه و ایران رشد یابد. در جدول زیر بزرگترین تولیدکنندگان گاز طبیعی نوشته شده‌اند.

این رتبه‌بندی بر اساس داده‌های EIA و IEA است. ایالات متحده در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۷.۱۹ اگزاجول گاز تولید کرده که ۰.۳ درصد کمتر از سال قبل بوده، اما همچنان پیشرو است. روسیه با رشد ۴.۰۴ میلیارد فوت مکعب در روز، سریع‌ترین رشد تولید را داشته است.

مصرف جهانی گاز در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۳ درصد افزایش یافته و ایالات متحده ۲۲ درصد از مصرف جهانی را به خود اختصاص داده است. پیش‌بینی EIA نشان می‌دهد مصرف ایالات متحده در ۲۰۲۵ به رکورد ۹۱.۴ میلیارد فوت مکعب در روز برسد. بیشترین مصرف کنندگان گاز طبیعی در جدول زیر نوشته شده‌اند.

چین و روسیه سریع‌ترین رشد در بین مصرف‌کنندگان را دارند، در حالی که اروپا به دلیل تنوع‌بخشی به منابع، مصرف خود را کاهش داده است.

ذخایر جهانی گاز و میدان‌های گازی ایران

ذخایر اثبات‌شده جهانی گاز طبیعی در ابتدای سال ۲۰۲۵ حدود ۶,۸۰۰ تریلیون فوت مکعب (معادل ۱۹۲ تریلیون متر مکعب) برآورد شده است. سه کشور روسیه، ایران و قطر بیشترین سهم را دارند و در مجموع نزدیک به نیمی از ذخایر دنیا را در اختیار دارند. با توجه به روند مصرف فعلی، این ذخایر برای حدود ۵۰ سال آینده کفایت می‌کند. بزرگترین دارندگان ذخایر گاز (۲۰۲۵) کشورهای زیر هستند:

ایران با در اختیار داشتن حدود ۳۳ تریلیون متر مکعب ذخیره (معادل ۱۷ درصد از کل ذخایر جهانی)، دومین دارنده بزرگ گاز جهان است. بزرگترین میدان گازی این کشور، میدان پارس جنوبی است که با کشور قطر مشترک است. علاوه بر این میدان مشترک، سایر میدان‌های گازی مهم ایران بر اساس حجم ذخایر شامل موارد زیر هستند:

• میدان کیش: دارای حدود ۱/۸۷ تریلیون متر مکعب گاز درجا و ۱/۴۱ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است.
• میدان پارس شمالی: دارای حدود ۱/۷ تریلیون متر مکعب گاز درجا و ۱/۳۳ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است.
• میدان گلشن: دارای حدود ۱/۵۵ تریلیون متر مکعب گاز درجا و بین ۰/۷ تا ۱/۲۷ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است.
• میدان تابناک: دارای حدود ۰/۶ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است. میدان کنگان: دارای حدود ۰/۵۷ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است.
• میدان خانگیران: دارای حدود ۰/۴۸ تریلیون متر مکعب ذخیره قابل استحصال است.

با وجود تحریم‌ها، ایران همچنان یکی از سه تولیدکننده اصلی گاز خشک در جهان است و برنامه‌هایی برای افزایش تولید و حضور پررنگ‌تر در بازارهای صادراتی دارد.

روند تولید، مصرف، واردات و صادرات نفت و گاز

در سال ۲۰۲۵، بازار جهانی نفت و گاز با رشد ملایم تقاضا روبرو است. تقاضای جهانی نفت حدود ۷۲۰ هزار بشکه در روز افزایش می‌یابد و به ۱۰۵ میلیون بشکه در روز می‌رسد، در حالی که عرضه ۳۳۰ هزار بشکه در روز رشد کرده است. برای گاز، تقاضا ۲ درصد افزایش می‌یابد، اما عرضه LNG حدود ۵.۵ درصد (۳۰ میلیارد متر مکعب) رشد می‌کند. روندهای کلیدی (۲۰۲۴-۲۰۲۵) به صورت زیر هستند:

• تولید: تولید نفت جهانی ثابت اما با جابجایی‌های ظریف؛ ایالات متحده و برزیل افزایش، اوپک کاهش. تولید گاز: ایالات متحده ثابت، روسیه و ایران رشد.
• مصرف: تقاضای سوخت‌های جاده‌ای (بنزین و دیزل) تنها ۱ درصد رشد تا ۲۰۳۴. گاز: صنعت و برق محرک اصلی اصلی رشد.
• واردات: ایالات متحده ۳۰-۳۵ درصد نفت خود را وارد می‌کند (کاهش از دهه ۲۰۰۰). اروپا وابستگی به LNG افزایش یافته.
• صادرات: صادرات LNG ایالات متحده رکورد می‌زند، اما بدون سرمایه‌گذاری جدید، عرضه گاز ۱۱ درصد سالانه کاهش می‌یابد.

پیش‌بینی EIA این است که تولید نفت ایالات متحده در ۲۰۲۶، ۱ درصد کاهش، اما گاز ثابت می‌ماند. تقاضای جهانی سوخت‌های فسیلی رکورد زده، اما انتقال به تجدیدپذیرها سرعت می‌گیرد.

سهم بخش‌های مختلف در مصرف گاز طبیعی

مصرف جهانی گاز در سال ۲۰۲۴ حدود ۲.۸ درصد رشد کرد و به ۴ تریلیون متر مکعب رسید، که عمدتا به دلیل چین، روسیه و ایالات متحده بود. بخش صنعت و برق بیشترین سهم را دارند، در حالی که مسکونی و تجاری کمتر تحت‌تاثیر نوسانات هستند. مصرف جهانی گاز در بخش‌های مختلف در جدول زیر آمده است. 

در ایالات متحده، مصرف برق و صنعت رکورد زده، در حالی که اروپا با کاهش ۶.۵ درصد در نیمه اول ۲۰۲۵ روبرو بوده است. آسیا-اقیانوسیه ۳۰ درصد رشد تقاضا از ۲۰۱۰ داشته است.

• مقاله پیشنهادی: ناترازی انرژی چیست؟

روش‌های ذخیره‌سازی گاز طبیعی

ذخیره‌سازی گاز طبیعی نقش حیاتی در تعادل عرضه و تقاضا در بازه‌های فصلی و مدیریت وضعیت‌های اضطراری دارد. در ایالات متحده حدود ۴۱۰ میدان زیرزمینی فعال وجود دارد و ذخیره‌سازی عمدتا به دو دسته زیرزمینی و سطحی تقسیم می‌شود. بزرگ‌ترین روش‌های ذخیره‌سازی گاز در ادامه نوشته شده‌اند.

ذخیره‌سازی گاز طبیعی عمدتا به صورت زیرزمینی انجام می‌شود که بخش عمده حجم ذخیره جهانی را تشکیل می‌دهد و مخازن تخلیه‌شده رایج‌ترین روش در این زمینه هستند، زیرا امکان ذخیره حجم زیاد را فراهم می‌کنند. آکوئیفرها و غارهای نمکی نیز بسته به شرایط زمین‌شناسی و نیاز مصرف به کار گرفته می‌شوند؛ غارهای نمکی با قابلیت برداشت سریع، برای تامین پیک‌های زمستانی مناسب‌اند. ذخیره‌سازی سطحی شامل گاز مایع‌شده (LNG) و فشار خطوط لوله است، به طوری که LNG برای انتقال و صادرات بهینه است و خطوط لوله عمدتا برای مدیریت کوتاه‌مدت نوسانات روزانه استفاده می‌شوند. بدون وجود ذخیره‌سازی، کمبودهای فصلی در برخی کشورها محسوس می‌شود، هرچند میزان دقیق آن به شرایط منطقه‌ای بستگی دارد.

جمع‌بندی

گاز طبیعی به عنوان یک منبع انرژی مهم و نسبتا پاک، سهم قابل توجهی در تامین انرژی جهان دارد و صنایع مختلف به آن وابسته‌اند. تولید، مصرف و ذخایر گاز در سطح جهانی و ایران نشان‌دهنده نقش استراتژیک این سوخت در امنیت انرژی و اقتصاد کشورها است. روندهای جهانی حاکی از رشد تدریجی تولید و مصرف و اهمیت بیشتر بازارهای صادراتی و وارداتی گاز است. روش‌های ذخیره‌سازی زیرزمینی و سطحی، نقش کلیدی در مدیریت نوسانات فصلی و پایداری عرضه دارند. نوسانات قیمت و دسترسی به منابع، همچنان بر صنایع و سیاست‌های انرژی تاثیرگذار است و برنامه‌ریزی دقیق برای بهره‌برداری و ذخیره‌سازی، ضروری به نظر می‌رسد.