بازار پایه فرابورس چیست و چه انواعی دارد؟ ساختار و قوانین مربوط به آن

در حال حاضر چهار بورس در بازار سرمایه تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار ایران فعالیت می‌کنند که شامل بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالای ایران و بورس انرژی هستند. تفاوت اصلی بین این بورس‌ها در شرایط پذیرش شرکت‌ها و ابزارهای مالی قابل معامله در آن‌ها است. در این میان بازار فرابورس ایران با برخورداری از چند بازار، زمینه‌ای برای حضور شرکت‌هایی فراهم کرده که شرایط ورود به بورس اوراق بهادار تهران را ندارند. این بازارها شامل بازار اول، بازار دوم، بازار ابزارهای نوین مالی، بازار پایه، بازار نوآفرین و بازار توافقی هستند. یکی از زیرمجموعه‌های فرابورس ایران، بازار پایه است که در این مقاله به معرفی آن پرداخته می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با بازار سرمایه و انواع آن، مطالعه‌ی مقاله‌ی «بازار سرمایه چیست و چه انواعی دارد؟» پیشنهاد می‌شود.

تعریف بازار پایه فرابورس

بازار پایه یکی از زیر مجموعه‌های فرابورس ایران است که طبق ماده ۴ دستورالعمل پذیرش، عرضه، نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ایران راه‌اندازی شده است. این بازار محلی برای درج نمادهایی است که شرایط ورود به بازارهای اول و دوم فرابورس را نداشته‌اند. چرا که شرایط پذیرش در بازار پایه نسبت به سایر بازارهای فرابورسی ساده‌تر است. در همین راستا بیشتر مناسب شرکت‌های نوپایی است که استانداردهای بالای ورود به بازار بورس یا فرابورس را ندارند. شرکت‌های حاضر در بازار پایه الزامات افشای اطلاعات محدودتری دارند و به همین دلیل سطح ریسک در این بازار نسبت به سایر بخش‌ها بالاتر است.

شرکت‌هایی که در بازار پایه هستند، به مرور زمان و با رعایت شرایط مورد نیاز می‌توانند از بازار پایه به بازارهای بالاتر فرابورس یا بورس ارتقا یابند. بازار پایه خود به سه تابلوی زرد، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌های مالی، دامنه نوسان و محدودیت‌های متفاوتی دارند. در ادامه به هر یک پرداخته خواهد شد.

طبق آخرین تغییرات قوانین بازار پایه فرابورس صندوق‌های سرمایه‌گذاری مختلط و سهام مجاز به سرمایه‌گذاری تا ده درصد از دارایی‌های خود در بازار پایه هستند. در صورتی که شرکت‌های بازار پایه اطلاعات قابل اتکا و به موقع منتشر کنند، بازار فرابورس ممکن است پیشنهاد افزایش سرمایه‌گذاری صندوق‌ها را در این بازار فراهم کند.

شرایط پذیرش در بازار پایه فرابورس

همانطور که پیش‌تر گفته شد بازار پایه فرابورس به شرکت‌هایی اختصاص دارد که نتواسته‌اند شرایط لازم برای پذیرش در بورس یا بازارهای اول و دوم فرابورس را فراهم کنند. بر اساس ماده 99 قانون برنامه پنجم توسعه، شرکت‌هایی که اقدام به انتشار اوراق بهادار کرده‌اند، باید این اوراق را در سازمان بورس ثبت کنند. در صورت عدم ثبت، تخلف محسوب شده و در بازار پایه فرابورس قرار می‌گیرند. همچنین شرکت‌هایی که شرایط لازم برای فعالیت در بورس یا فرابورس را از دست داده‌اند به بازار پایه منتقل می‌شوند. این دسته از شرکت‌ها ممکن است دارای مشکلاتی مانند زیان انباشته، شفافیت پایین یا سابقه کوتاه‌تری در فعالیت‌های تجاری باشند. برای پذیرش در بازار پایه فرابورس شرکت‌ها باید شرایط زیر را داشته باشند:

• سهام باید در سازمان بورس ثبت باشد.
• سهام باید با نام باشد.
• سهام باید عادی باشد. (در صورت وجود سهام ممتاز امکان انتقال آن‌ها در سامانه معاملاتی باید مهیا باشد.)
• حسابرس شرکت باید از میان موسسات حسابرسی معتمد سازمان بورس انتخاب شده باشد.

انواع بازار پایه فرابورس

بازار پایه فرابورس از شهریور ماه سال 1398 به‌منظور افزایش شفافیت اطلاعات و دسته‌بندی دقیق‌تر شرکت‌ها به سه بخش مختلف تقسیم شد. این تقسیم‌بندی شامل تابلو زرد، نارنجی و قرمز است. در ادامه هر یک از این بازارها، شرایط ورود به آن‌ها و دامنه نوسانشان به‌طور دقیق توضیح داده می‌شود:

تابلو زرد بازار پایه فرابورس

تابلو زرد به‌ عنوان اولین سطح از بازار پایه فرابورس شناخته می‌شود. دامنه نوسان این بازار در حالت عادی مثبت و منفی سه درصد است و اگر سهمی به مدت سه روز متوالی صف خرید یا فروش داشته باشد، دامنه نوسان تابلو زرد به پنج درصد افزایش می‌یابد. برای ورود به این بازار، شرکت‌ها باید حداقل یک صورت مالی حسابرسی‌شده داشته باشند. همچنین تعداد دفعاتی که شرکت صورت‌های مالی ارائه نکرده نباید بیشتر از دو مرتبه باشد. ارائه اطلاعات شرکت باید مطابق با دستورالعمل‌های افشای اطلاعات و با تاخیر کمتر از صد روز منتشر شوند. برخی از نمادهایی که داخل تابلو زرد هستند، در ادامه نمایش داده شده است.

تمامی نماد‌های داخل جداول از سایت فرابورس ایران به نشانی www.ifb.ir در این مقاله نوشته شده‌اند.

تابلو نارنجی بازار پایه فرابورس

در تابلو پایه نارنجی، دامنه نوسان مثبت و منفی دو درصد است و در صورتی که یک سهم به مدت سه روز متوالی صف خرید یا فروش داشته باشد، دامنه نوسان آن به چهار درصد افزایش می‌یابد. شرکت‌هایی که در دوره رسیدگی شرایط لازم برای ورود به بازار پایه زرد یا قرمز را نداشته باشند، به این بازار منتقل می‌شوند. همچنین اگر حسابرس یا بازرس قانونی نسبت به صورت‌های مالی شرکت نظر «مردود» یا «عدم اظهار نظر» داشته باشد، نماد آن شرکت در تابلو نارنجی درج خواهد شد. تعدادی از نمادهای داخل تابلو نارنجی در ادامه داخل جدول قابل مشاهده هستند.

تابلو قرمز بازار پایه فرابورس

بازار پایه قرمز که بالاترین سطح ریسک را در میان بازارهای پایه دارد، دارای دامنه نوسان مثبت و منفی یک درصد است. این بازار مختص شرکت‌هایی است که مشکلات مالی و قانونی زیادی دارند. در صورتی که مراجع قضائی رای به ورشکستگی یا انحلال یک شرکت صادر کنند و یا شرکت برای مدت سه سال متوالی صورت‌های مالی حسابرسی‌شده ارائه ندهد، نماد آن در این بازار قرار می‌گیرد. نمونه‌هایی از نمادهای موجود در تابلو قرمز داخل جدول زیر قابل مشاهده هستند.

لازم به ذکر است بازنگری در طبقه‌بندی شرکت‌ها در بازار پایه هر سال دو بار (در پایان مرداد و دی ماه) انجام می‌شود. در صورت تغییر شرایط هر شرکت، تغییر طبقه‌بندی آن بلافاصله انجام خواهد شد. این بازنگری‌ها به‌ منظور اطمینان از انطباق شرکت‌ها با شرایط جدید و بهبود شفافیت بازار انجام می‌گیرد.

ساختار بازار پایه

نمادهای داخل بازار پایه به سه بخش اصلی زرد، نارنجی و قرمز تقسیم‌بندی می‌شوند که قبل‌تر به آن‌ها پرداخته شد. علاوه بر این برای هر یک از نمادها یکی از شش عنوان زیر داخل سایت بورس ایران به نشانی www.tsetmc.com درج می‌شود:

لغو پذیرش شده: این عنوان به شرکت‌هایی تعلق می‌گیرد که در گذشته داخل یکی از بازارهای اصلی بورس یا فرابورس حضور داشتند. اما به دلیل عدم رعایت شرایط و استانداردهای پذیرش، حضور آن‌ها در بازارهای اصلی لغو شده و به بازار پایه منتقل شدند. در ادامه نمونه‌ای از نمادی که عنوان لغو پذیرش شده نوشته شده است در ادامه قابل مشاهده خواهد بود.

انحلال: این عنوان به شرکت‌هایی تعلق دارد که تمامی فعالیت‌های تجاری خود را متوقف کرده و به آن پایان دادند.

ورشکستگی: شرکت‌هایی که به دلیل زیان‌های وارده دیگر قادر به پرداخت بدهی‌های خود نیستند، کنار نماد آن‌ها این عنوان ثبت می‌شود.

عدم اظهار نظر: زمانی به یک نماد تعلق می‌گیرد که حسابرس به دلیل وجود محدودیت‌های عمده در دامنه رسیدگی یا ابهام‌های قابل توجه، قادر به اظهار نظر درباره صورت‌های مالی شرکت نباشد.

اظهار نظر مردود: حسابرس در این حالت به دلیل وجود نقص‌های جدی در صورت‌های مالی شرکت، آن‌ را به گونه‌ای ارزیابی می‌کند که کل صورت‌های مالی از نظر وی گمراه‌کننده بوده است.

قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور: این عنوان به شرکت‌هایی تعلق می‌گیرد که بر اساس ماده سی‌وشش قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور، موظف به انتشار اطلاعات و اسناد مالی هستند. در ادامه نمونه‌ای از نمادی که داخل این وضعیت قرار دارد، نمایش داده شده است.

نحوه خرید سهام در بازار پایه فرابورس

خرید و فروش سهام در بازار پایه فرابورس مشابه بازار بورس است. به همین منظور برای شروع فعالیت در این بازار ابتدا باید کد بورسی دریافت کرد. پس از دریافت کد بورسی امکان خرید و فروش سهم توسط کارگزاری‌های فعال امکان‌پذیر خواهد بود.

• برای دریافت کد بورسی می‌بایست در سامانه سجام ثبت‌نام کرد. برای آموزش نحوه ثبت‌نام مطالعه‌ی مقاله‌ی «آموزش صفر تا صد نحوه ثبت‌‌نام در سامانه سجام» پیشنهاد می‌شود.

لازم به ذکر است در بازار پایه فرابورس، معاملات به دو روش حراج پیوسته و حراج تک قیمتی انجام می‌شود. حراج پیوسته مشابه بازار اول و دوم فرابورس است. به این صورت که به صورت مستمر در طول جلسه معاملات انجام می‌شود. اما حراج تک قیمتی بیشتر در شرکت‌هایی با نقدشوندگی پایین است. معاملات در یک بازه زمانی مشخص پس از تحلیل قیمت‌ها انجام می‌شود. بازار پایه در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 9:00 صبح تا 12:30 ظهر فعال است. اما ساعت ثبت سفارشات در این بازار از ساعت 8:45 تا 9:00 صبح خواهد بود. حداقل سفارش خرید در بازار پایه پنج میلیون تومان است. کارمزد معاملات در این نوع بازار شامل کارمزدهای کارگزاری، فرابورس ایران، حق نظارت سازمان بورس، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، شرکت مدیریت فناوری بورس و مالیات می‌شود. مجموع این کارمزدها برابر با 0/012432 از ارزش کل معامله خواهد بود.

شرایط انتقال از بازار پایه به فرابورس

انتقال شرکت‌ها از بازار پایه به فرابورس در دو حالت ممکن است که در ادامه نوشته شده است:

1. شرکت‌ها باید حداقل ۶ ماه پس از انتقال به بازار پایه، درخواست پذیرش مجدد در فرابورس بدهند. درخواست آن‌ها تنها در صورتی پذیرفته می‌شود که مشکلات منجر به لغو پذیرش، برطرف شده باشند.
2. شرکت‌های داخل بازار پایه پس از بررسی شرایطی مانند ارزش بازار، سهام شناور و تعداد سهامداران می‌توانند به فرابورس منتقل شوند.

در پایان باید گفت بازار پایه به علت شفافیت پایین اطلاعات، نوسان محدود و حضور شرکت‌هایی با وضعیت مالی نامناسب، ریسک بالایی برای سرمایه‌گذاری دارد. معامله در این بازار نیازمند دقت بیشتر و تحلیل دقیق‌تری است و نباید بدون بررسی کافی انجام شود.