ضریب جینی چیست و نحوه محاسبه آن چگونه است؟
آمارهای مختلفی برای تجزیه و تحلیل توزیع درآمد در میان افراد جامعه وجود دارد که رایج‌ترین آن ضریب جینی است. در واقع در طول 90 سال گذشته، شاخص جینی به یکی از معیارهای اصلی نابرابری در حوزه اقتصاد تبدیل شده است. در این مقاله هر آن‌چه که لازم است در خصوص این نسبت یا شاخص گفته شود، تشریح شده است.
در این خصوص مقاله اقتصاد چیست؟ را بخوانید…
تعریف ضریب جینی
ضریب جینی (Gini) رایج‌ترین معیار سنجش نابرابری در جامعه است. این ضریب از نام آماردان و جمعیت‌شناس ایتالیایی، کورادو جینی (در سال‌های 1965- 1884)، که این معیار را در سال 1912 اختراع کرد، نامگذاری شده است. به‌رغم آنکه این نسبت اغلب برای اندازه‌گیری نابرابری درآمد و ثروت استفاده می‌شود، برای نشان دادن توزیع نابرابر مسائل اجتماعی مانند مکان و توسعه صنعتی، مراقبت‌های بهداشتی و جداسازی نژادی در سایر کشورها نیز کاربرد دارد. ضریب جینی از 0 تا 1 متغیر است که 0 نشان‌دهنده برابری کامل است (یعنی همه درآمد یکسان دارند) و 1 نابرابری کامل را نشان می‌دهد. از این نسبت تحت عنوان شاخص جینی یا نسبت جینی نیز یاد می‌شود.
نحوه محاسبه ضریب جینی
دو روش اصلی برای محاسبه این نسبت وجود دارد. هر دو به یک ارزش می‌رسند، اما دو زاویه متفاوت برای درک آن‌چه اندازه‌گیری می‌کند در اختیار ما قرار می‌دهند.
روش اندازه‌گیری شکاف میان درآمد جفت افراد نسبت به میانگین
در روش اول، ضریب جینی تفاوتی را که انتظار است، بین درآمد هر دو نفر نسبت به میانگین پیدا کند، نشان می‌دهد. برای تشریح این روش تصور شود، دو نفر به طور تصادفی در خیابان با یکدیگر برخورد می‌کنند. آن‌ها درآمدهای خود را با یکدیگر مقایسه و متوجه می‌شوند که یک نفر در مقایسه با دیگری چقدر ثروتمندتر است.
این شکاف درآمد میان دو نفری که به طور تصادفی انتخاب شده‌اند، در واقع همان چیزی است که ضریب جینی اندازه‌گیری می‌کند که با محاسبه میانگین شکاف میان درآمد همه جفت افراد محاسبه می‌شود. در جایی که درآمدها به طور مساوی توزیع شود، انتظار می‌رود که شکاف بین دو نفر که به طور تصادفی انتخاب شده‌اند، کم باشد و در جایی که نابرابری زیاد است، انتظار می‌رود که شکاف بزرگ‌تر باشد.
با این حال، اگر این شکاف به صورت مطلق اندازه‌گیری شود، این نسبت به میزان ثروت یا فقیر بودن جمعیت نیز بستگی دارد. در جایی که حتی مرفه‌ترین افراد جامعه درآمد کمی دارند، شکاف مطلق بین درآمد افراد نمی‌تواند زیاد باشد. برعکس، جایی که درآمدها به طور کلی بالا است، حتی تفاوت‌های نسبی بسیار کوچک بین درآمد افراد می‌تواند منجر به شکاف مطلق بزرگ‌تر شود. به همین دلیل ضریب جینی شکاف مطلق مورد انتظار میان درآمد افراد را نسبت به میانگین درآمد در جمعیت بیان می‌کند.
دو برابر میانگین درآمد بالاترین مقدار ممکن برای شکاف است، یعنی وضعیت نابرابری کامل که در آن یک نفر تمام درآمد را دارد و بقیه هیچ درآمدی ندارند که در این حالت حداکثر نابرابری، ضریب جینی 1 است. برای کمک به درک این موضوع که چرا دو برابر میانگین بالاترین مقدار برای شکاف است، می‌توان ساده‌ترین مورد را در نظر گرفت. تصور شود جمعیت کل فقط از آن دو نفر تشکیل شده است که در خیابان با هم آشنا و کل درآمد آن‌ها برابر با 100 دلار بوده که میانگین درآمد میان این دو نفر 50 دلار است. اگر نابرابری در بالاترین حد خود باشد، به طوری که یک نفر 100 دلار و دیگری 0 دلار داشته باشد، شکاف بین آن‌ها 100 دلار خواهد بود که دو برابر میانگین درآمد است.
کمترین مقدار ممکن برای میانگین شکاف بین همه جفت‌ها صفر است، یعنی وضعیت برابری کامل، که در آن هیچ شکافی بین درآمد هیچ دو نفر وجود ندارد، زیرا همه به یک اندازه درآمد دارند. در این حالت ضریب جینی 0 است.
روش اندازه‌گیری ضریب جینی با منحنی لورنز
این نسبت از منحنی لورنز به دست می‌آید. این منحنی یک نمایش گرافیکی از توزیع تجمعی درآمد است. منحنی لورنز از داده‌های مربوط به درآمدهای مرتب‌شده استفاده و سهم تجمعی درآمد را در هر نقطه از توزیع خانوارها نشان می‌دهد.
فرمول ضریب جینی به صورت بصری به این صورت است که این ضریب را می‌توان به عنوان نسبتی از مساحت بین منحنی لورنز و خط برابری کامل تقسیم بر مساحت کل زیر خط برابری کامل نشان داد. برای به دست آوردن این نسبت از منحنی لورنز، جمعیت بر اساس درآمد رتبه‌بندی و نسبت تجمعی درآمد در برابر نسبت تجمعی جمعیت رسم می‌شود. اگر درآمد به طور مساوی توزیع شود، یک خط 45 درجه (خط برابری کامل) ترسیم می‌شود. اگر درآمد به طور نابرابر توزیع شود، یک خط زیر خط 45 درجه ترسیم می‌کند. بنابراین این نسبت مساحت بین منحنی لورنز و خط برابری کامل را اندازه‌گیری می‌کند. در ذیل نمودار ضریب جینی آورده شده است:
مزایای استفاده از ضریب جینی
مزیت اصلی این نسبت این است که می‌توان از آن برای مقایسه توزیع درآمد در بخش‌های مختلف جمعیت و همچنین کشورها استفاده کرد، برای مثال، این نسبت برای مناطق شهری با مناطق روستایی در بسیاری از کشورها متفاوت است.
آمارهای مربوط به تولید ناخالص داخلی اغلب مورد انتقاد افراد قرار می‌گیرند، زیرا تغییرات درآمد برای کل جمعیت را معیار قرار نمی‌دهد. این نسبت نشان می‌دهد که چگونه درآمدها برای افراد فقیر و ثروتمند تغییر کرده است. اگر ضریب جینی و همچنین تولید ناخالص داخلی در حال افزایش باشد، فقر برای اکثریت جمعیت را نشان می‌دهد.
از این نسبت می‌توان برای نشان دادن اینکه چگونه توزیع درآمد در یک کشور در یک دوره زمانی تغییر کرده است، استفاده کرد، بنابراین می‌توان مشاهده کرد که آیا نابرابری در حال افزایش یا کاهش است.
ضاین نسبت چهار اصل مهم را برآورده می‌کند:
- مهم نیست که افراد کم درآمد و پردرآمد چه کسانی هستند.
- این نسبت، اندازه اقتصاد و روش اندازه‌گیری آن، یا اینکه به طور متوسط یک کشور ثروتمند یا فقیر است را در نظر نمی‌گیرد.
- مهم نیست که جمعیت کشور چقدر است.
- اگر درآمد از یک فرد ثروتمند به یک فرد فقیر منتقل شود، توزیع حاصل برابری بیشتری را نشان می‌دهد.
محدودیت‌های ضریب جینی
علیرغم مزایای متعدد ضریب جینی، هنوز محدودیت‌هایی برای آن وجود دارد:
تعصب بر حجم نمونه: اعتبار محاسبات ضریب جینی می‌تواند به حجم نمونه بستگی داشته باشد. برای مثال، کشورهای کوچک، اغلب ضرایب پایینی دارند، در حالی که کشورهای بزرگ معمولاً ضرایب جینی بالایی را نشان می‌دهند.
عدم دقت در داده‌ها: داده‌های نادرست می‌توانند اعتبار ضریب جینی را مخدوش کند.
ضریب جینی یکسان اما توزیع درآمد متفاوت: در برخی موارد، ضریب می‌تواند برای کشورهایی با توزیع درآمد متفاوت اما سطح درآمد برابر یکسان باشد.
عدم انعکاس تغییرات ساختاری یک جمعیت: یکی از اشکالات ضریب این است که تغییرات ساختاری یک جمعیت را در نظر نمی‌گیرد. چنین تغییراتی می‌تواند به طور قابل توجهی بر نابرابری اقتصادی در یک جمعیت تأثیر بگذارد. به طور کلی، این وضعیت به این دلیل است که جوانان نسبت به افراد مسن‌تر درآمد کمتری دارند.
کشورهایی با بالاترین و کمترین ضریب جینی
براساس آمارهای جهانی از ضریب جینی کشورها در سال ۲۰۲۳، آفریقای جنوبی با امتیاز ۰.۶۳ بیشترین ضریب را در میان کشورهای مختلف دارد که بیانگر نابرابری بیشتر در توزیع درآمدهای آن است. پس از آن نامیبیا با امتیاز ۰.۵۸ دومین کشور با بالاترین ضریب جینی شناخته می‌شود. در مقابل، اسلواکی با امتیاز 0.23 کمترین ضریب را به خود اختصاص داده و اختلاف 0.4 امتیازی را نسبت به آفریقای جنوبی ثبت کرده است. در این بین ضریب جینی ایران ۰.۴۱ ثبت شده است و در واقع جزو کشورهایی است که نابرابری اقتصادی در آن مشهود است.
جمع‌بندی
ضریب جینی که شاخص جینی یا نسبت جینی نیز نامیده می‌شود، متداول‌ترین معیار توزیع درآمد است. به عبارت ساده، هر چه این نسبت بالاتر باشد، شکاف بین درآمدهای ثروتمندترین و فقیرترین افراد یک کشور بیشتر می‌شود. ضریب جینی یک کشور مهم است زیرا به شناسایی سطوح بالای نابرابری درآمد کمک می‌کند و می‌تواند اثرات نامطلوب سیاسی و اقتصادی به همراه داشته باشد.
