صرافی غیر متمرکز (DEX) چیست؟ راهنمای جامع صرافی‌های غیر متمرکز ارز دیجیتال

در دنیای ارزهای دیجیتال و فناوری بلاک‌چین، نوعی از پلتفرم‌های معاملاتی، تحت عنوان صرافی غیر متمرکز (Decentralized Exchange – DEX)، در مقام یک نوآوری انقلابی ظاهر شده‌اند. این پلتفرم‌ها، روش سنتی و متمرکز تبادل دارایی‌های دیجیتال را به چالش کشیده و رویکردی نوین، شفاف و امن را برای انجام معاملات فراهم می‌کنند. با افزایش نگرانی‌ها در مورد امنیت، حریم خصوصی و کنترل متمرکز در صرافی‌های متمرکز، صرافی‌های غیر متمرکز به‌سرعت به یک جایگزین جذاب و پرطرف‌دار برای آن‌ها تبدیل شده‌اند.

این مقاله، به‌عنوان یک راهنمای جامع، به بررسی دقیق و مفصل صرافی‌های غیر متمرکز ارز دیجیتال می‌پردازد و تمام جنبه‌های مهم و کلیدی مرتبط با آن‌ها را پوشش می‌دهد. هدف این مقاله، ارائه یک دیدگاه جامع، عمیق، و تخصصی به خوانندگان است تا درک عمیقی از این نوع پلتفرم‌های نوظهور و نحوه عملکرد آن‌ها به دست آورند.

صرافی غیر متمرکز چیست؟

صرافی غیر متمرکز (Decentralized Exchange – DEX) یک پلتفرم آنلاین برای تبادل ارزهای دیجیتال است که به‌صورت غیر متمرکز عمل می‌کند. برخلاف یک صرافی متمرکز (Centralized Exchange – CEX) که توسط یک نهاد واحد کنترل می‌شود و به‌عنوان واسطه‌ای بین خریداران و فروشندگان عمل می‌کند، یک صرافی غیر متمرکز به کاربران اجازه می‌دهد تا مستقیما با یکدیگر معامله کنند. این معاملات به‌صورت همتا به همتا (Peer-to-Peer – P2P) و بدون نیاز به واسطه انجام می‌شوند.

مقاله پیشنهادی: صرافی متمرکز چیست؟

نگاهی به سیر تکامل صرافی های غیر متمرکز

ایده صرافی غیر متمرکز به‌عنوان راهکاری برای مقابله با محدودیت‌ها و خطرات صرافی‌های متمرکز مطرح شد. در سال‌های اولیه پیدایش ارزهای دیجیتال، بیشتر معاملات در صرافی‌های متمرکز صورت می‌گرفت که با مشکلاتی نظیر آسیب‌پذیری در برابر هک، احتمال دست‌کاری بازار و نیاز به اعتماد به یک نهاد سوم همراه بود.

اولین تلاش‌ها برای ایجاد صرافی‌های غیر متمرکز به‌صورت پروژه‌هایی با پیچیدگی‌های فنی بالا و حجم معاملات محدود ظاهر شدند. با گذشت زمان و توسعه پلتفرم‌هایی مانند اتریوم که امکان ایجاد قراردادهای هوشمند را فراهم کردند، نسل جدیدی از DEXها با قابلیت‌های پیشرفته‌تر پا به عرصه گذاشتند. پروژه‌هایی مانند EtherDelta و IDEX از اولین صرافی‌های غیر متمرکز مبتنی بر دفتر سفارش بودند که امکان معاملات همتا به همتا را فراهم می‌کردند.

با ظهور مدل بازارساز خودکار (AMM) و پلتفرم‌های پیشگامی مانند Uniswap در سال‌های اخیر، صرافی‌های غیر متمرکز به محبوبیت و کارایی بسیار بیشتری دست یافتند. این مدل با استفاده از استخرهای نقدینگی و الگوریتم‌های قیمت‌گذاری، فرایند تبادل دارایی‌ها را برای کاربران بسیار ساده‌تر و در دسترس‌تر کرد. امروزه، شاهد تنوع گسترده‌ای از صرافی‌های غیر متمرکز با معماری‌ها و ویژگی‌های مختلف هستیم که هر کدام سعی در ارائه راهکارهای نوآورانه برای نیازهای گوناگون کاربران دارند.

مفاهیم کلیدی در رابطه با صرافی های غیر متمرکز ارز دیجیتال

برای درک بهتر عملکرد صرافی‌های غیر متمرکز، آشنایی با مفاهیم کلیدی زیر ضروری است:

• عدم تمرکز (Decentralization): اصلی‌ترین ویژگی صرافی‌های غیر متمرکز، عدم وجود یک واحد کنترل مرکزی است. تصمیم‌گیری‌ها و عملیات‌ها در این پلتفرم‌ها توسط یک شبکه توزیع‌شده از اشخاص و کامپیوترها انجام می‌شوند.
• معاملات همتا به همتا (Peer-to-Peer – P2P): در صرافی‌های غیر متمرکز، کاربران مستقیما با یکدیگر تعامل و معامله می‌کنند. هیچ نهاد دیگری به‌عنوان واسطه در این میان وجود ندارد. این امر می‌تواند منجر به کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت معاملات شود.
• قراردادهای هوشمند (Smart Contracts): عموما صرافی‌های غیر متمرکز بر بستر بلاک‌چین‌هایی مانند اتریوم (Ethereum) ساخته شده‌اند و از قراردادهای هوشمند برای خودکارسازی و انجام معاملات استفاده می‌کنند. قراردادهای هوشمند، نوعی از برنامه‌های کامپیوتری هستند که به‌صورت خودکار و بدون نیاز به دخالت انسانی، شرایط یک توافق را اجرا می‌کنند.
• نگهداری غیر حضانتی (Non-Custodial): در صرافی‌های غیر متمرکز، کاربران بر کلیدهای خصوصی (Private Keys) و دارایی‌های خود کنترل کامل دارند. این بدان معناست که صرافی به دارایی‌های کاربران دسترسی ندارد و مسئولیت حفظ امنیت دارایی‌ها بر عهده خود کاربر است. در مقابل، در صرافی‌های متمرکز، کاربران دارایی‌های خود را به صرافی واریز می‌کنند و به طور مستقیم به آن‌ها دسترسی ندارند.
• شفافیت (Transparency): ازآنجاکه معاملات در صرافی‌های غیر متمرکز در بلاک‌چین ثبت می‌شوند، تمام تراکنش‌های انجام شده در آن‌ها به‌صورت عمومی قابل مشاهده هستند. این امر باعث افزایش شفافیت و کاهش احتمال تقلب می‌شود.
• دفتر کل توزیع شده (Distributed Ledger Technology – DLT): صرافی‌های غیر متمرکز بر پایه فناوری دفتر کل توزیع شده عمل می‌کنند، که یک پایگاه داده غیر متمرکز و مشترک است که تمام تراکنش‌ها را به‌صورت امن و غیر قابل تغییر ثبت می‌کند.

انواع DEX بر اساس معماری و نحوه عملکرد

درک معماری‌ها و مدل‌های عملکردی مختلف به شناخت بهتر نقاط قوت و ضعف هر نوع DEX کمک می‌کند. با اینکه معماری صرافی‌های غیر متمرکز بسته به نوع آن‌ها می‌تواند متفاوت باشد، اما اصول کلی عملکرد آن‌ها بر پایه استفاده از بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند استوار است. در ادامه، با معرفی انواع صرافی های غیر متمرکز بر حسب مدل عملکرد، به اینکه یک صرافی غیر متمرکز چگونه کار می‌کند، به‌صورت دقیق و کامل پرداخته شده است.

مدل مبتنی بر دفتر سفارش (Order Book Model)

مدل مبتنی بر دفتر سفارش (Order Book Model) عملکردی مشابه صرافی‌های متمرکز سنتی دارد، با این تفاوت که دفتر سفارش به‌صورت غیر متمرکز و بر روی بلاک‌چین ایجاد می‌شود. در خصوص این نوع DEX، می‌توان به Serum که یکی از صرافی‌های مبتنی بر شبکه سولانا است، اشاره کرد.

• ایجاد سفارش (Order Placement): کاربران می‌توانند سفارش‌های خرید یا فروش خود را با قیمت و مقدار مورد نظر در دفتر سفارش ثبت کنند. این سفارش‌ها به‌صورت غیر متمرکز در شبکه منتشر می‌شوند.
• تطبیق سفارش (Order Matching): زمانی که یک سفارش خرید با یک سفارش فروش با قیمت و مقدار یکسان مطابقت پیدا کند، یک قرارداد هوشمند به طور خودکار معامله را اجرا می‌کند.
• تسویه حساب (Settlement): پس از اجرای معامله، قرارداد هوشمند به‌صورت خودکار دارایی‌ها را بین طرفین مبادله می‌کند و تراکنش مربوطه را در بلاک‌چین ثبت می‌کند.

مدل مبتنی بر بازارساز خودکار (Automated Market Maker – AMM)

مدل بازارساز خودکار یکی از رایج‌ترین مدل‌ها در صرافی‌های غیر متمرکز است و دلیل محبوبیت آن عمدتا به سهولت استفاده و امکان انجام معامله بدون نیاز به یافتن طرف مقابل فوری برمی‌گردد. در این مدل، به جای استفاده از دفتر سفارش، از استخرهای نقدینگی (Liquidity Pools) برای تسهیل معاملات استفاده می‌شود. یکی از معروف‌ترین DEXهای مبتنی بر AMM، یونی‌سواپ (Uniswap) نام دارد که بر بستر بلاک‌چین اتریوم فعالیت می‌کند.

• استخرهای نقدینگی (Liquidity Pools): استخرهای نقدینگی، مجموعه‌ای از دو یا چند توکن هستند که توسط تامین‌کنندگان نقدینگی (Liquidity Providers) در یک قرارداد هوشمند قفل شده‌اند. تامین‌کنندگان نقدینگی در ازای ارائه دارایی‌های خود به استخر، کارمزد دریافت می‌کنند.
• الگوریتم قیمت‌گذاری (Pricing Algorithm): قیمت دارایی‌ها در استخرهای نقدینگی بر اساس یک الگوریتم ریاضی تعیین می‌شود. یکی از رایج‌ترین الگوریتم‌ها، الگوریتم «محصول ثابت» (Constant Product) است که در آن حاصل ضرب مقدار دو توکن در استخر همواره ثابت می‌ماند (x * y = k). این الگوریتم تعیین می‌کند که با خرید یک توکن از استخر، قیمت آن افزایش و قیمت توکن دیگر کاهش می‌یابد.
• معامله (Trading): کاربران می‌توانند با پرداخت یک توکن به استخر نقدینگی، توکن دیگری را دریافت کنند. قیمت تبادل بر اساس الگوریتم قیمت‌گذاری و نسبت دارایی‌ها در استخر تعیین می‌شود.
• کارمزد (Fee): در هر معامله، یک کارمزد کوچک از معامله‌گر دریافت می‌شود و بین تامین‌کنندگان نقدینگی توزیع می‌شود.

سایر مدل‌های صرافی غیر متمرکز

علاوه بر مدل‌های عمومی مبتنی بر دفتر سفارش و بازارساز خودکار، صرافی‌های غیر متمرکز دیگری نیز وجود دارند که بر ارائه ویژگی‌ها و عملکردهای تخصصی‌تر تمرکز کرده‌اند. این صرافی‌ها ممکن است از یکی از مدل‌های اصلی (دفتر سفارش یا بازارساز خودکار) به عنوان زیرساخت خود استفاده کنند، اما با ارائه قابلیت‌های منحصربه‌فرد، تجربه کاربری و کاربرد متفاوتی را ارائه می‌دهند.

• صرافی های تجمیع‌کننده نقدینگی (Liquidity Aggregators): این صرافی‌ها، نقدینگی را از چندین صرافی غیر متمرکز مختلف جمع‌آوری کرده و بهترین قیمت را برای کاربران پیدا می‌کنند. این امر به کاهش لغزش (Slippage) قیمت و بهبود تجربه معاملاتی کمک می‌کند. 1inch معروف‌ترین نمونه در بین این نوع صرافی‌ها محسوب می‌شود.
• صرافی‌های غیر متمرکز مشتقات (Decentralized Derivatives Exchanges): این صرافی‌ها امکان معامله مشتقات مالی مانند «قراردادهای آتی» و «اختیار معامله» را به‌صورت غیر متمرکز فراهم می‌کنند و دسترسی به ابزارهای مالی پیچیده‌تر را در محیطی غیر متمرکز امکان‌پذیر ساخته‌اند. dYdX را می‌توان شناخته‌شده‌ترین مورد در بین این نوع صرافی‌ها به حساب آورد.
• صرافی‌های میان زنجیره‌ای (Cross-Chain DEXs): این مدل از صرافی‌ها به کاربران اجازه می‌دهند تا دارایی‌های خود را بین بلاک‌چین‌های مختلف تبادل کنند. این امر مشکل تکه‌تکه شدن نقدینگی در اکوسیستم‌های مختلف را حل کرده و امکان تعامل بیشتر بین شبکه‌های بلاک‌چینی را فراهم می‌آورد. در میان این نوع صرافی‌ها، Thorchain از شهرت قابل‌توجهی برخوردار است.

انواع DEX بر اساس بلاک‌چین 

این بخش به معرفی انواع مختلف صرافی‌های غیر متمرکز بر اساس بلاک‌چین مورد استفاده می‌پردازد. این موضوع به کاربران کمک می‌کند تا صرافی مناسب با نیازهای خود را انتخاب کنند.

صرافی‌های غیر متمرکز مبتنی بر اتریوم

بسیاری از اولین و محبوب‌ترین صرافی های غیر متمرکز بر بستر بلاک‌چین اتریوم ساخته شده‌اند. اتریوم به دلیل پشتیبانی از قراردادهای هوشمند، یک پلتفرم ایده‌آل برای توسعه برنامه‌های غیر متمرکز (Decentralized Applications – dApps) از جمله صرافی‌های غیر متمرکز بوده است.

• Uniswap: یکی از بزرگترین و محبوب‌ترین صرافی‌های غیر متمرکز مبتنی بر مدل بازارساز خودکار است. Uniswap به دلیل رابط کاربری ساده، نقدینگی بالا و پشتیبانی از تعداد زیادی توکن ERC-20 محبوبیت دارد.
• Sushiswap: یک صرافی غیر متمرکز دیگر مبتنی بر مدل AMM که در ابتدا به‌عنوان یک فورک (Fork) از Uniswap ایجاد شد.

صرافی‌های غیر متمرکز مبتنی بر سایر بلاک‌چین‌ها

صرافی‌های غیر متمرکز بر روی بلاک‌چین‌های دیگری نیز توسعه یافته‌اند که هر کدام ویژگی‌ها و مزایای خاص خود را دارند.

• PancakeSwap: یک صرافی غیر متمرکز محبوب که بر روی بایننس اسمارت چین (Binance Smart Chain – BSC) ساخته شده است. PancakeSwap به دلیل کارمزدهای پایین و سرعت بالای تراکنش‌ها شناخته می‌شود.
• Raydium: یک صرافی غیر متمرکز شناخته‌شده که بر روی بلاک‌چین سولانا (Solana) ساخته شده است. سولانا به دلیل سرعت بسیار بالا و کارمزدهای بسیار پایین، یک پلتفرم جذاب برای توسعه صرافی‌های غیر متمرکز است و Raydium از جمله DEXهای محبوب در این اکوسیستم به شمار می‌رود.

مزایای صرافی‌های غیر متمرکز

صرافی‌های غیر متمرکز مزایای متعددی نسبت به صرافی‌های متمرکز سنتی دارند که باعث شده است تا محبوبیت آن‌ها به طور چشم‌گیری افزایش پیدا کند.

• امنیت بیشتر: ازآنجاکه کاربران بر کلیدهای خصوصی خود کنترل کامل دارند، خطر هک‌شدن و ازدست‌دادن دارایی‌ها به طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد. در صرافی‌های متمرکز، دارایی‌های کاربران در کیف پول‌های صرافی نگهداری می‌شود و در صورت هک‌شدن صرافی، ممکن است کاربران دارایی‌های خود را از دست بدهند.
• حریم خصوصی: به‌طورکلی، برای استفاده از صرافی‌های غیر متمرکز، نیازی به ارائه اطلاعات شخصی و احراز هویت (KYC) نیست. این امر برای کاربرانی که به حفظ حریم خصوصی خود اهمیت می‌دهند، یک مزیت بزرگ محسوب می‌شود. در مقابل، صرافی‌های متمرکز معمولا برای رعایت مقررات، از کاربران خود می‌خواهند که مراحل احراز هویت را طی کنند.
• عدم سانسور: ازآنجاکه صرافی‌های غیر متمرکز توسط هیچ نهاد مرکزی کنترل نمی‌شوند، امکان سانسور یا مسدودکردن حساب‌های کاربران وجود ندارد. این امر آزادی عمل بیشتری را برای کاربران فراهم می‌کند.
• شفافیت: تمام تراکنش‌های انجام شده در صرافی‌های غیر متمرکز به‌صورت عمومی در بلاک‌چین قابل‌مشاهده هستند. این شفافیت باعث افزایش اعتماد کاربران می‌شود.
• دسترسی جهانی: صرافی‌های غیر متمرکز معمولا برای همه کاربران در سراسر جهان در دسترس هستند و محدودیت‌های جغرافیایی کمتری نسبت به صرافی‌های متمرکز دارند.
• نوآوری و تنوع: صرافی‌های غیر متمرکز به دلیل ماهیت باز و غیر متمرکز خود، بستری مناسب برای نوآوری و ارائه ویژگی‌های جدید هستند. این امر منجر به ظهور انواع مختلفی از صرافی‌ها با عملکردهای متنوع شده است.

معایب صرافی‌های غیر متمرکز

با وجود مزایای فراوان، صرافی‌های غیر متمرکز نیز دارای معایبی هستند که کاربران باید از آن‌ها آگاه باشند.

• پیچیدگی استفاده: استفاده از صرافی‌های غیر متمرکز ممکن است برای کاربران مبتدی دشوار باشد. مفاهیمی مانند کیف پول ارز دیجیتال، کلیدهای خصوصی و کارمزدهای شبکه می‌تواند برای تازه‌واردان گیج‌کننده باشد.
• مسئولیت بیشتر کاربران: ازآنجاکه کاربران کنترل کامل بر دارایی‌های خود دارند، مسئولیت حفظ امنیت آن‌ها نیز بر عهده خودشان است. گم‌کردن کلیدهای خصوصی یا اشتباه در انجام تراکنش‌ها می‌تواند منجر به ازدست‌رفتن غیرقابل‌بازگشت دارایی‌ها شود.
• کارمزد شبکه: انجام تراکنش در بلاک‌چین‌هایی مانند اتریوم، به‌ویژه در زمان شلوغی شبکه، می‌تواند کارمزد قابل‌توجهی داشته باشد که هزینه انجام معاملات را افزایش می‌دهد.
• نقدینگی کمتر: در مقایسه با برخی از بزرگترین صرافی‌های متمرکز، نقدینگی در برخی از صرافی های غیر متمرکز ممکن است کمتر باشد. این امر می‌تواند منجر به لغزش قیمت (Slippage) در معاملات بزرگ شود. لغزش قیمت به تفاوت بین قیمت مورد انتظار و قیمت واقعی معامله شده اشاره دارد.
• عدم وجود پشتیبانی از مشتری: صرافی‌های غیر متمرکز اغلب فاقد سیستم پشتیبانی از مشتریان هستند. در صورت بروز مشکل، کاربران باید به منابع آنلاین یا انجمن‌های کاربری مراجعه کنند.
• خطر کلاهبرداری و قراردادهای هوشمند آسیب‌پذیر: اگرچه قراردادهای هوشمند امنیت بالایی دارند، اما ممکن است حاوی آسیب‌پذیری‌هایی باشند که توسط هکرها مورد سوء استفاده قرار گیرند. همچنین، خطر پروژه‌های کلاهبرداری (Scam Projects) در فضای صرافی‌های غیر متمرکز وجود دارد.

چشم‌اندازی از آینده صرافی‌های غیر متمرکز

در مجموع، می‌توان دریافت که صرافی‌های غیر متمرکز نه‌تنها یک نوآوری کاملا کاربردی در عرصه ارزهای دیجیتال به شمار می‌روند، بلکه نمایانگر تغییر پارادایم در نحوه تبادل دارایی‌های دیجیتال هستند. این پلتفرم‌ها با ارائه مزایایی همچون امنیت بیشتر، حفظ حریم خصوصی، عدم سانسور و شفافیت، توانسته‌اند جایگاه ویژه‌ای در میان کاربران و فعالان این حوزه پیدا کنند. بااین‌حال، چالش‌هایی نظیر پیچیدگی استفاده، مسئولیت بیشتر کاربران و مسائل مربوط به نقدینگی نیز همچنان مطرح هستند که برطرف‌کردن آن‌ها نیازمند راهکارهای نوآورانه و توسعه بیشتر است.

با پیشرفت روزافزون فناوری بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند، انتظار می‌رود که صرافی‌های غیر متمرکز به تکامل خود ادامه دهند و با ارائه رابط‌های کاربری ساده‌تر، افزایش سرعت و کاهش هزینه‌ها، و همچنین ارائه راهکارهایی برای بهبود نقدینگی، به گزینه‌ای جذاب‌تر و فراگیرتر برای تبادل دارایی‌های دیجیتال تبدیل شوند. آینده این پلتفرم‌ها با توجه به استقبال گسترده و نیازهای روبه‌رشد بازار، بسیار روشن و امیدوارکننده به نظر می‌رسد.