بازار انحصاری چیست و چه انواعی دارد؟ دلایل، پیامد و راهکارهای مقابله با آن
بازار انحصاری ساختاری است که در آن تنها یک عرضهکننده، تولید یا ارائه یک کالا یا خدمت را در اختیار دارد و همین موضوع باعث میشود کنترل قابلتوجهی بر قیمت و مقدار عرضه داشته باشد. محصول ارائهشده معمولا جانشین نزدیک ندارد یا فقط جانشینهای محدودی برای آن وجود دارد. موانع ورود به این بازار نیز به اندازهای قوی است که از شکلگیری رقابت گسترده جلوگیری میکند. این شرایط باعث میشود تصمیمهای تولیدکننده نقش مهمی در سطح قیمتها، مقدار تولید و رفاه مصرفکنندگان داشته باشد.
انواع بازار انحصاری
انواع بازار انحصاری ساختارهای متنوعی در اقتصاد را شامل میشوند.
تقسیمبندی بازار انحصاری بر اساس دلایل شکلگیری
در ادامه به تقسیمبندی بازار انحصاری بر اساس دلایل شکلگیری یا تعداد بازیگران بازار انجام میگیرد.
1. انحصار قانونی
انحصار قانونی حالتی است که دولت حق ارائه یک کالا یا خدمت خاص را منحصرا به یک شرکت اعطا میکند. در این وضعیت، شرکت تنها نهاد مجاز برای فعالیت در آن حوزه است و هرگونه تلاش از سوی سایر شرکتها برای ورود به بازار با برخوردهای قانونی مواجه میشود. در ایران، شرکت ارتباطات زیرساخت نمونهای از انحصار قانونی ارائه اینترنت به شمار میآید.
2. انحصار دولتی
انحصار دولتی وضعیتی را نشان میدهد که دولت به طور مستقیم کنترل بازار یک کالا یا خدمت را در اختیار دارد. دولت با تصویب قوانین مشخص، حضور بخش خصوصی را در آن حوزه محدود یا ممنوع میکند. صنعت نفت و گاز ایران نمونهای بارز از انحصار دولتی است.
3. انحصار طبیعی
انحصار طبیعی بدون دخالت دولت یا سیاستگذاریهای سیاسی شکل میگیرد و به دلیل نیاز به سرمایهگذاریهای اولیه بسیار بالا برای تولید مقرونبهصرفه ایجاد میشود. در این حالت، اقتصاد مقیاس به شرکتهای بزرگ کمک میکند تا هزینههای تولید را به شدت کاهش دهند. شرکتهای تامین آب و برق شهری نمونههای معمول از انحصار طبیعی محسوب میشوند.
تقسیمبندی بازار انحصاری از نظر تعداد بازیگران
بازارهای انحصاری از نظر تعداد بازیگران شامل موارد زیر هستند:
1. انحصار دوجانبه
انحصار دوجانبه بازاری است که در آن تنها دو عرضهکننده قدرتمند کنترل یک محصول یا خدمت را در اختیار دارند. نمونهای از این نوع بازار، کارتهای اعتباری ویزا کارت و مستر کارت است.
2. انحصار چندجانبه
انحصار چندجانبه زمانی رخ میدهد که چند شرکت بزرگ و با نفوذ، سهم قابل توجهی از بازار را در اختیار دارند. در ایران، اپراتورهای همراه اول و ایرانسل نمونههایی از انحصار چندجانبه را تشکیل میدهند.
تقسیمبندی بازار انحصاری از نظر تقاضا
بازار انحصاری از نظر تقاضا نیز شامل موارد زیر است:
1. انحصار خرید
در انحصار خرید، تنها یک خریدار برای یک کالا یا خدمت وجود دارد و این خریدار یگانه قدرت نفوذ بالایی بر شرایط خرید اعمال میکند. برای مثال، دولت ایران در یک دوره تنها خریدار عمده گندم از کشاورزان بود.
2. انحصار چندجانبه خرید
انحصار چندجانبه خرید زمانی رخ میدهد که چند خریدار محدود، تعداد زیادی عرضهکننده را تحت کنترل دارند.
ویژگیهای بازار انحصاری
بازار انحصاری عرضهکننده انحصاری میتواند قیمت کالا یا خدمت را به طور مستقیم تعیین کند و فرآیند قیمتگذاری کاملا تحتتاثیر تصمیمهای او قرار گیرد. محصول یا خدمت ارائهشده نیز معمولا جانشین نزدیک ندارد و مصرفکنندگان گزینه قابلتوجهی برای جایگزینی آن در اختیار ندارند. عرضهکننده انحصاری معمولا میزان تولید را به گونهای تنظیم میکند که بیشترین سود ممکن به دست آید. نبود رقابت نیز باعث میشود انگیزه چندانی برای بهبود کیفیت محصول یا خدمت دیده نشود، زیرا عرضهکننده میداند که مصرفکنندگان در هر صورت به آن نیاز دارند. به همین دلیل ممکن است کیفیت در سطحی پایین نگه داشته شود یا تلاشی برای ارتقا صورت نگیرد.
با این حال، قدرت تعیین قیمت برای انحصارگر نامحدود نیست؛ زیرا افزایش بیش از حد قیمت، کاهش تقاضا را به دنبال خواهد داشت. در بازار انحصاری، قیمت تعیینشده معمولا بالاتر از هزینه نهایی تولید است و همین فاصله قیمتی موجب میشود سود قابلتوجهی برای عرضهکننده ایجاد شود.
دلایل شکلگیری بازار انحصاری
شکلگیری بازارهای انحصاری به دلایل گوناگونی در ساختار اقتصاد بازمیگردد و معمولا نتیجه مجموعهای از مشکلات و محدودیتهای موجود در نظام اقتصادی است. که در ادامه به آنها پرداخته شده است.
- وجود موانع ورود: مهمترین عامل در ایجاد انحصار، وجود موانع ورود است؛ محدودیتهایی که میتواند شامل قوانین سختگیرانه، نیاز به سرمایهگذاریهای سنگین یا کنترل منابع حیاتی باشد و ورود رقبا را بسیار دشوار کند.
- در اختیار داشتن عوامل تولید و مواد اولیه: توسط یک شرکت خاص نیز به شکلگیری انحصار منجر میشود. زمانی که منابع طبیعی یا مواد اولیه مهم تنها در دست یک عرضهکننده قرار گیرد، سایرین امکان رقابت موثر را از دست میدهند. پیشرفت فنی و برخورداری از فناوریهای پیشرفته نیز نقش مهمی در تسلط بر بازار دارد؛ شرکت انحصارگر ممکن است با تکیه بر دانش فنی برتر، توان تولید و نوآوری بالاتری نسبت به رقبا داشته باشد.
- حقوق مالکیت فکری و ثبت اختراع: نیز زمینه ایجاد انحصار را فراهم میکند. این حقوق قانونی اجازه میدهد نوآوریها و فناوریهای جدید برای مدتی مشخص تنها توسط یک شرکت مورد استفاده قرار گیرد و سایر تولیدکنندگان امکان دستیابی به آنها را نداشته باشند.
- وضع قوانین توسط دولت: دولتها با وضع قوانین ویژه یا اعطای مجوزهای انحصاری به یک شرکت خاص میتوانند نقش موثری در ایجاد یا تقویت انحصار داشته باشند. این حمایتهای قانونی یا سیاسی اغلب مانع ورود عرضهکنندگان جدید میشود.
- حمایتهای رسمی و غیررسمی دولت: در برخی موارد نیز حمایتهای رسمی و غیررسمی دولت از شرکتهای مشخص، به شکلگیری انحصار دامن میزند. نمونه رایج در ایران صنعت خودروسازی است که در آن، نبود رقابت با بازارهای جهانی و دسترسی محدود مصرفکنندگان به کالاهای جایگزین، زمینه سوددهی بالا برای تولیدکنندگان داخلی را ایجاد کرده است.
- نبود جانشین مناسب برای کالا یا خدمت: نیز از عوامل مهمی است که تقاضا را بهطور کامل متوجه عرضهکننده انحصاری میکند.
- اقتصاد مقیاس: مزیت مقیاس نیز از دیگر دلایلی است که میتواند انحصار طبیعی ایجاد کند. در این شرایط، هزینههای اولیه ایجاد زیرساختها و تولید در مقیاس بزرگ بسیار زیاد است و تنها شرکتهایی که از سرمایه کافی برخوردارند میتوانند وارد رقابت شوند. تولید در حجم بالا موجب کاهش چشمگیر هزینههای متوسط میشود و همین موضوع ورود رقبا را به دلیل نیاز به سرمایه قابلتوجه و هزینههای سنگین آغاز فعالیت، بسیار دشوار میکند.
پیامدهای بازار انحصاری
بازار انحصاری پیامدهای اقتصادی متعددی به همراه دارد که تاثیرات آن هم بر مصرفکنندگان و هم بر کل اقتصاد محسوس است.
1. افزایش قیمتها برای مصرفکنندگان
یکی از اصلیترین اثرات بازار انحصاری، افزایش قیمتها برای مصرفکنندگان است. عرضهکننده انحصاری قیمت محصول را بالاتر از هزینه نهایی تولید تعیین میکند و این موضوع منجر به کاهش قدرت خرید و رفاه مصرفکنندگان میشود. در مدل بازار انحصاری کامل، دستیابی به حداکثر رفاه اقتصادی در جامعه امکانپذیر نیست.
2. تخصیص منابع به صورت ناکارامد
تخصیص منابع در بازار انحصاری به شکل کارآمد انجام نمیشود و این ساختار اقتصادی باعث کاهش کارایی کلی اقتصاد میشود. انحصارگر میزان تولید را کمتر از سطح مطلوب اجتماعی تعیین میکند تا سود خود را به حداکثر برساند و همین کاهش تولید بر رفاه کلی جامعه اثر منفی میگذارد.
3. کاهش نوآوری
نبود رقابت مستقیم انگیزه شرکتها برای نوآوری را تضعیف میکند و عرضهکننده احساس نیاز کمتری به بهبود کیفیت محصولات خود دارد. در نتیجه، پیشرفتهای تکنولوژیکی و ارتقای کیفیت محصولات با سرعت کمتری رخ میدهد و عرضهکننده حتی میتواند کیفیت را تا حد ممکن پایین نگه دارد.
4. کاهش تنوع محصولات و خدمات
بازار انحصاری باعث کاهش تنوع محصولات و خدمات برای مصرفکنندگان میشود و گزینههای جایگزین محدود میشوند.
5. سود اقتصادی مثبت و پایدار
قدرت قیمتگذاری انحصارگر باعث ایجاد سود اقتصادی مثبت و پایدار میشود. این سود انحصاری سهم تولیدکنندگان از «کیک اقتصادی» را افزایش میدهد و تمرکز ثروت و سود بالا در دست یک شرکت میتواند به نابرابری در جامعه دامن بزند. برخی شرکتهای انحصاری به دلیل درآمدهای بالاتر توانایی بیشتری برای سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه دارند و با تنظیم سطح تولید به گونهای که درآمد نهایی و هزینه نهایی برابر شوند، سود خود را به حداکثر میرسانند.
راهکارهای مقابله با بازار انحصاری
مقابله با اثرات منفی بازارهای انحصاری از اولویتهای مهم نظامهای اقتصادی به شمار میآید. دولتها برای تنظیم و کنترل این بازارها از مجموعهای از سیاستها و قوانین با هدف کاهش قدرت شرکتهای انحصاری و تقویت شرایط رقابتی استفاده میکنند.
- اجرای قوانین ضد انحصار
یکی از مهمترین ابزارها اجرای قوانین ضد انحصار است. این قوانین مانع شکلگیری انحصارهای غیرقانونی و سواستفاده از قدرت بازار میشوند. قوانین ضد تراست (Antitrust) به عنوان ابزاری برای کاهش قدرت انحصاری شرکتها عمل میکنند. قانونگذاران میتوانند از ادغام شرکتهای رقیب یا تجزیه شرکتهای بزرگ انحصاری جلوگیری کنند. قوانینی مانند قانون شرمن و قانون کلینتون در این زمینه وضع شدهاند. به عنوان نمونه، دولت آمریکا شرکت بزرگ AT&T را برای افزایش رقابت در صنعت تلفن تجزیه کرد.
- حمایت از رقابت
روش دیگری برای مهار انحصار به شمار میرود. دولتها با تسهیل ورود شرکتهای جدید به بازار، رقابت را تشویق میکنند. این اقدامات شامل کاهش موانع ورودی و فراهم کردن دسترسی آسان به منابع حیاتی است. در بازارهای انحصار طبیعی مانند تامین آب و برق، دولت کنترل قیمت را اعمال و برای جلوگیری از افزایش غیرمنصفانه قیمتها، سقف قیمتی تعیین میکند.
- ملیسازی
یکی دیگر از راهکارها برای کنترل آثار منفی بازارهای انحصاری محسوب میشود. در این فرایند، دولت مالکیت و مدیریت یک شرکت انحصاری را به دست میگیرد تا نظارت مستقیم بر قیمتها و کیفیت خدمات عمومی داشته باشد. با این حال، برخی اقتصاددانان سیاست عدم دخالت را بهترین رویکرد در قبال بازارهای انحصاری میدانند و در عمل برخی دولتها ممکن است هیچ اقدام موثری در برابر شرکتهای انحصارگر انجام ندهند.
تفاوت بازار انحصاری و رقابتی
تفاوت بین بازار انحصاری و رقابتی در ساختار بنیادی و عملکرد اقتصادی به وضوح دیده میشود. این دو نوع بازار در دو انتهای متضاد طیف ساختارهای بازار قرار دارند و بررسی دقیق آنها، نقاط قوت و ضعف هر یک را آشکار میکند.
در بازار رقابتی، شمار بسیار زیادی تولیدکننده و خریدار فعالیت میکنند و هیچ شرکت تکی توان تاثیرگذاری بر قیمتها را ندارد. عرضهکنندگان در این بازار مجبورند قیمت بازار را بپذیرند و قیمتها توسط تعامل نیروهای عرضه و تقاضا تعیین میشوند. محصولات عرضهشده کاملا مشابه و همگن هستند و جانشینهای مناسبی ندارند. شفافیت اطلاعات در این بازار بسیار بالا است و همه شرکتکنندگان از قیمتها و استراتژیهای موجود آگاه هستند. در بلندمدت، شرکتهای فعال در بازار رقابتی معمولا سودی نزدیک به صفر کسب میکنند و منابع به شکل کارآمد تخصیص داده میشوند.
در مقابل، در بازار انحصاری تنها یک عرضهکننده یا فروشنده بر تمام سهم بازار مسلط است و خود تعیینکننده قیمت بازار به شمار میآید. ورود شرکتهای جدید به این بازار با موانع بسیار دشوار مواجه است. محصول یا خدمت ارائهشده جانشین مناسبی ندارد و قیمت تعیینشده معمولا بالاتر از هزینه نهایی تولید است. این وضعیت باعث میشود انحصارگر سود اقتصادی مثبت و پایدار داشته باشد. با این حال، تخصیص منابع در بازار انحصاری بهینه نیست و کارایی کلی اقتصادی کاهش مییابد.
در یک نگاه میتوان تفاوت بازار رقابتی و انحصاری را مقایسه کرد.
| ویژگی | بازار رقابتی | بازار انحصاری |
|---|---|---|
| ساختار بازار | شامل شمار بسیار زیاد تولیدکننده و خریدار | تنها یک عرضهکننده یا فروشنده بر سهم بازار مسلط است |
| تاثیر شرکتها بر قیمت | هیچ شرکت تکی توان تاثیرگذاری بر قیمتها ندارد؛ قیمتها توسط بازار تعیین میشوند | عرضهکننده انحصاری خود تعیینکننده قیمت بازار است |
| نحوه تعیین قیمت | تعامل نیروهای عرضه و تقاضا قیمتها را تعیین میکند | عرضهکننده با اختیار کامل قیمت را مشخص میکند |
| ورود شرکتهای جدید | ورود به بازار آسان و بدون موانع قابل توجه است | ورود به بازار بسیار دشوار و با موانع زیاد است |
| ماهیت محصولات | محصولات کاملا مشابه و همگن هستند؛ جانشین مناسب دارند | محصولات جانشین نزدیک ندارند؛ مصرفکنندگان گزینه جایگزین قابل توجهی ندارند |
| شفافیت اطلاعات | شفافیت بسیار زیاد؛ همه شرکتکنندگان از قیمتها و استراتژیها مطلع هستند | اطلاعات کمتر شفاف و تحت کنترل عرضهکننده قرار دارد |
| قیمت نسبت به هزینه تولید | قیمت معمولا نزدیک به هزینه نهایی تولید است | قیمت معمولا بالاتر از هزینه نهایی تولید است |
| سود بلندمدت | سود شرکتها در بلندمدت نزدیک به صفر است | سود اقتصادی مثبت و پایدار برای عرضهکننده |
| کارایی تخصیص منابع | منابع به شکل کارآمد تخصیص داده میشوند | تخصیص منابع بهینه نیست و کارایی کلی اقتصادی کاهش مییابد |
آیا انحصار همواره مضر است؟
هیچ پدیدهای در این دنیا به طور مطلق خوب یا بد به شمار نمیآید و بازار انحصاری نیز از این قاعده مستثنی نیست. این ساختار در کنار پیامدهای منفی، میتواند مزایایی نیز به همراه داشته باشد. به ویژه زمانی که انحصار به شکل طبیعی شکل گرفته باشد، میتواند در نهایت به نفع بازارهای رقابتی عمل کند. با این حال، این نوع انحصار نباید تحت حمایت قوانین یا سیاستهای پنهان قرار گیرد.
یکی از مهمترین مزایای بازارهای انحصاری اقتصاد مقیاس است. تولید در حجم بالا برای شرکت انحصاری امکان کاهش چشمگیر هزینههای تولید را فراهم میکند و بهرهگیری از این صرفهجوییها باعث میشود محصولات با هزینه کمتری تولید شوند. علاوه بر این، شرکتهای انحصاری به دلیل درآمدهای بالاتر و نبود رقابت، منابع لازم برای سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه را در اختیار دارند. این سرمایهگذاریها میتوانند به نوآوریهای تکنولوژیکی و بهبود کیفیت محصولات منجر شوند که در نهایت به سود مصرفکنندگان ختم میشود.
در چنین شرایطی، سایر شرکتها نیز میتوانند از خدمات عرضهکننده انحصاری بهرهمند شوند و به جای شروع کار از صفر، فعالیت خود را در بخشهای تکمیلی توسعه دهند. نمونهای از این وضعیت، موتور جستوجوی گوگل و شرکتهایی است که خدمات تکمیلی ارائه میدهند و از زیرساختهای اصلی بهره میبرند.
جمعبندی
بازار انحصاری ساختاری اقتصادی است که در آن تنها یک عرضهکننده کنترل کامل بر قیمت و میزان عرضه کالا یا خدمات دارد و محصول فاقد جانشین نزدیک است. این بازار معمولا با موانع قانونی، اقتصادی و سیاسی شکل میگیرد و انواع آن شامل انحصار طبیعی، قانونی، دولتی، دوجانبه، چندجانبه و انحصار خرید است. انحصار پیامدهایی مانند افزایش قیمتها، کاهش رفاه مصرفکنندگان و تخصیص ناکارآمد منابع دارد، اما انحصار طبیعی میتواند مزایایی مانند کاهش هزینهها از طریق اقتصاد مقیاس و فراهم شدن منابع برای تحقیق و توسعه به همراه داشته باشد. دولتها برای مهار اثرات منفی، از قوانین ضد انحصار، کنترل قیمت و ملیسازی استفاده میکنند و نظارت بر این بازارها اهمیت ویژهای دارد.
