مالیات بر درآمد چیست؟ راهنمای نرخ‌ها، فرمول محاسبه و قوانین 1404
مالیات بر درآمد (Income Tax)، یکی از پایه‌ای‌ترین انواع مالیات مستقیم است که تقریبا تمام اشخاص حقیقی و حقوقی را در بر می‌گیرد. این نوع مالیات بر مجموع درآمد سالانه افراد، کسب‌وکارها و شرکتها وضع میشود و هدف آن تامین بودجه عمومی، ایجاد عدالت اقتصادی، توزیع عادلانه ثروت و کنترل فعالیت‌های اقتصادی است. هر فرد یا سازمانی که درآمدی از فعالیت اقتصادی، سرمایهگذاری، حقوق و دستمزد، اجاره یا سود سرمایه به دست می‌آورد، موظف است بر اساس قانون مالیاتهای مستقیم سهم خود را به دولت پرداخت کند.
تاریخچه جهانی مالیات بر درآمد
نخستین‌بار بریتانیا در فاصله سال‌های ۱۷۹۹ تا ۱۸۰۲ برای تامین هزینههای جنگ‌های ناپلئونی، نظام مالیات بر درآمد را اجرا کرد و با ایجاد سازوکار ارزیابی و وصول منظم، الگوی اولیه این نوع مالیات را پایه‌گذاری کرد. پس از آن، کشورهایی مانند
- سوئیس در سال ۱۸۴۰
- بریتانیا در مدل اصلاح‌شده سال ۱۸۴۲
- فرانسه در ۱۸۷۲
- ژاپن در ۱۸۸۷
- ایالات متحده در ۱۹۱۳
- و کانادا در ۱۹۱۸
این نظام را به عنوان ابزار رسمی تامین مالی دولت و تنظیم فعالیت‌های اقتصادی پذیرفتند. گسترش تدریجی این رویکرد در قرن نوزدهم و بیستم باعث شد مالیات بر درآمد به یکی از ستون‌های اصلی بودجه دولت‌ها و جایگزین بخشی از درآمدهای سنتی مانند عوارض تجاری و مالیاتهای غیرمستقیم تبدیل شود و نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری نظام‌های مالیاتی مدرن ایفا کند.
تاریخچه مالیات بر درآمد در ایران
پایه‌های نظام مالیاتی ایران به دوران باستان و دوره داریوش هخامنشی برمی‌گردد؛ زمانی که برای نخستین‌بار سازوکار اخذ مالیات منظم در امپراتوری شکل گرفت و به عنوان ابزار تامین هزینههای حکومتی به کار گرفته شد. در دوره قاجار، نخستین ساختارهای رسمی و سازمان‌یافته مالیاتی ایجاد شد و مسیر حرکت به‌سوی نظام مدرن مالیات بر درآمد آغاز شد. از دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۵، ایران با گسترش دولت مدرن و نیاز روزافزون به منابع پایدار، به سمت طراحی نظام مالیات بر درآمد حرکت کرد تا جایگزینی برای درآمدهای ناپایدار ایجاد کند.
تصویب قانون مالیاتهای مستقیم در سال ۱۳۴۵ و اصلاحات مهم سال‌های ۱۳۸۰، ۱۳۹۴ و ۱۴۰۱ چارچوب کنونی نظام مالیاتی را شکل داد و سازوکارهای محاسبه، معافیتها و تشخیص مالیات را استاندارد کرد. در سال ۱۴۰۴، با افزایش معافیتها، گسترش سامانه مودیان، اجرای مالیات بر عایدی سرمایه و تاکید بر شفافیت و مبارزه با فرار مالیاتی، نظام مالیات بر درآمد وارد مرحله‌ای جدید از دیجیتالی‌سازی و کارآمدسازی شد و نقش پررنگ‌تری در بودجه عمومی کشور پیدا کرد.
انواع مالیات بر درآمد در نظام مالیاتی ایران
در نظام مالیاتی ایران، مالیات بر درآمد بر اساس نوع فعالیت اقتصادی و منشا درآمد دسته‌بندی میشود و هر گروه مطابق مقررات قانون مالیاتهای مستقیم مشمول محاسبه، ثبت و پرداخت مالیات میشود.
۱) مالیات بر درآمد مشاغل (اشخاص حقیقی)
مالیات بر درآمد مشاغل شامل تمام افرادی میشود که بهصورت مستقل و شخصی از طریق فعالیت‌های اقتصادی مانند خرده‌فروشی، خدمات، تولید، پزشکی، وکالت، پیمانکاری، اصناف یا فریلنسری کسب درآمد می‌کنند و درآمد مشمول مالیات آنان برابر با کل درآمد سالانه پس از کسر هزینههای قابل قبول و معافیتها تعیین میشود. طبقه‌بندی این گروه بر اساس ماده ۹۵ شامل سه گروه شغلی است و نرخ مالیات مطابق ماده ۱۳۱ بهصورت پلکانی اعمال میشود و مودیان باید اظهارنامه سالانه عملکرد خود را تا پایان خرداد ارسال کنند.
در سال ۱۴۰۴ سقف معافیت مشاغل کوچک ۲.۸۸ میلیارد ریال است و این سقف برای کسانی که از سامانه مودیان و دستگاه POS استفاده می‌کنند، تا ۴.۳۲ میلیارد ریال افزایش می‌یابد. طبقه‌بندی گروه‌های شغلی طبق ماده ۹۵، تعیین‌کننده نوع دفترداری و اظهارنامه است و مودیان باید اظهارنامه عملکرد را تا پایان خرداد ارائه کنند.
۲) مالیات بر درآمد شرکتها (اشخاص حقوقی)
کلیه شرکتها و موسسات حقوقی بدون استثنا مشمول مالیات بر درآمد هستند و مبنای محاسبه این مالیات، سود خالص سالانه پس از کسر هزینههای قابل قبول است. نرخ مالیات شرکتها یکسان و برابر ۲۵ درصد سود ویژه است و این نرخ در همه فعالیت‌ها ثابت اعمال میشود.
در سال ۱۴۰۴، تخفیف جدید ماده ۱۰۵ (تبصره ۷) برای شرکت‌هایی اجرا میشود که درآمد ابرازی خود را بیش از ۴۰ درصد نسبت به سال قبل افزایش دهند؛ به‌گونه‌ای که به ازای هر ۱۰ درصد افزایش، یک واحد درصد از نرخ مالیات کاهش می‌یابد. شرکتها موظف‌اند اظهارنامه، صورت‌های مالی و دفاتر قانونی را حداکثر تا چهار ماه پس از پایان سال مالی ارائه کنند.
۳) مالیات بر درآمد حقوق و دستمزد
مالیات بر درآمد حقوق به تمام افرادی تعلق می‌گیرد که در قبال کار مستمر، حقوق، مزد، مزایا یا پاداش دریافت می‌کنند و کارفرما موظف است مالیات مربوط را هر ماه محاسبه، کسر و تا پایان ماه بعد به سازمان امور مالیاتی واریز کند. نرخ مالیات حقوق مطابق مواد ۸۲ تا ۹۱ قانون مالیاتهای مستقیم پلکانی است و در سال ۱۴۰۴ معافیت سالانه حقوق به ۲.۸۸ میلیارد ریال افزایش یافته است و سایر دریافتی‌ها نیز بر اساس مقررات ماده ۹۱ در گروه‌های مشمول و معاف طبقه‌بندی میشود.
در سال ۱۴۰۴ معافیت سالانه حقوق ۲.۸۸ میلیارد ریال (ماهیانه ۲۴ میلیون تومان) است. درآمدهای بالاتر از این میزان بهصورت پلکانی مشمول نرخ‌های ۱۰ درصد، ۱۵ درصد، ۲۰ درصد، ۲۵ درصد و ۳۰ درصد میشود. تمام دریافتی‌های نقدی و غیرنقدی طبق مواد ۸۲ تا ۹۱ مشمول یا معاف طبقه‌بندی شده‌اند و باید در محاسبه ماهانه لحاظ شوند.
۴) مالیات بر درآمد اجاره املاک
مالیات بر درآمد اجاره به مالکانی تعلق می‌گیرد که املاک مسکونی، تجاری یا اداری خود را اجاره می‌دهند و مبنای محاسبه این مالیات مطابق ماده ۵۳ برابر با کل مال‌الاجاره سالانه پس از کسر ۲۵ درصد به‌عنوان هزینه‌ها و استهلاکات است. پس از تعیین درآمد خالص، نرخ مالیات بر اساس جدول پلکانی ماده ۱۳۱ اعمال میشود و برخی املاک کوچک یا املاکی که شرایط خاص قانونی دارند از معافیت‌های مقرر بهره‌مند می‌شوند.
پس از تعیین این مبلغ، نرخ‌های ماده ۱۳۱ (پلکانی ۱۵ درصد، ۲۰ درصد و ۲۵ درصد) برای محاسبه نهایی مالیات اعمال میشود. برخی املاک کوچک یا املاکی که شرایط قانونی خاص دارند از معافیت‌های مالیاتی بهره‌مند هستند.
۵) مالیات بر درآمد اتفاقی و جوایز
مالیات بر درآمد اتفاقی شامل درآمدهای غیرمستمر و غیرتکرارشونده مانند جوایز بانکی، هدایا، بخشش اموال یا منافع غیرمعوض میشود و دریافت‌کنندگان این درآمدها موظف‌اند مالیات خود را بر اساس ماده ۱۱۹ قانون مالیاتهای مستقیم پرداخت کنند. نرخ مالیات این نوع درآمد معمولا ۱۰ درصد است و اظهارنامه آن باید جداگانه تسلیم شود تا تکلیف مالیاتی درآمدهای تصادفی یا غیرمنظم به‌درستی تعیین شود. این نوع مالیات تنها برای درآمدهایی اعمال میشود که بهصورت ناگهانی، غیرتکرارشونده و بدون فعالیت اقتصادی قبلی ایجاد شده باشند.
اهمیت مالیات بر درآمد در اقتصاد
مالیات بر درآمد تنها یک ابزار مالی نیست؛ بلکه سازوکاری اقتصادی اجتماعی است که نقش مهمی در حفظ تعادل اقتصاد کلان ایفا میکند. دولت‌ها از این درآمد در بخش‌های مختلفی که در ادامه به آنها اشاره شده است، استفاده می‌کنند:
- توسعه آموزش و زیرساخت‌ها
- ارائه خدمات سلامت و رفاهی
- اجرای پروژه‌های عمرانی
- حمایت از اقشار کم‌درآمد
- کنترل نقدینگی و تورم
مالیات بر درآمد با طراحی صحیح می‌تواند نابرابری اقتصادی را کاهش دهد و بر جریان سرمایهگذاری، اشتغال و فعالیت‌های مولد اثر مثبت بگذارد.
مقایسه مالیات بر درآمد با سایر مالیات‌ها
مالیات بر درآمد در نظام مالیاتی ایران یکی از مهم‌ترین پایه‌های مالیات مستقیم به شمار می‌رود؛ زیرا مستقیما بر درآمد افراد و بنگاه‌ها اعمال میشود و به‌واسطه ساختار پلکانی خود، نقش فعالی در کاهش نابرابری و تامین مالی پایدار برای دولت ایجاد میکند. در مقابل، مالیات‌هایی مانند مالیات بر ارزش افزوده یا مالیات بر عایدی سرمایه، به جریان‌های مصرفی یا معاملاتی وابسته هستند و رفتاری غیرمستقیم دارند. همین تفاوت ماهوی موجب میشود مالیات بر درآمد ابزاری قدرتمند برای سیاست‌گذاری اجتماعی، تنظیم توزیع درآمد و حمایت از اقشار کم‌درآمد محسوب شود.
| نوع مالیات | مبنای محاسبه | نوع مالیات | نرخ در سال ۱۴۰۴ | هدف و کارکرد اصلی |
|---|---|---|---|---|
| مالیات بر درآمد | درآمد افراد و شرکتها (حقوق، مشاغل، سود شرکتها) | مستقیم | پلکانی برای حقیقی، ۲۵ درصد برای حقوقی | تامین مالی دولت، کاهش نابرابری، تنظیم توزیع درآمد |
| مالیات بر ارزش افزوده (VAT) | مصرف کالا و خدمات | غیرمستقیم | ۱۰ درصد (افزایش‌یافته در ۱۴۰۴) | تامین درآمد پایدار، شفاف‌سازی زنجیره تامین |
| مالیات بر عایدی سرمایه (CGT) | سود فروش دارایی‌ها (ملک، خودرو، طلا، ارز) | مستقیم | پلکانی ۱۰–۶۰ درصد برای املاک و نرخ ثابت ۳۰ درصد برای طلا و ارز | کنترل سوداگری، تنظیم بازار دارایی‌ها |
| مالیات بر املاک و مستغلات | ارزش دارایی ثابت (خانه، ملک، زمین) | مستقیم | متغیر بر اساس ارزش معاملاتی ماده ۶۴ | توسعه درآمد پایدار از دارایی‌ها و کاهش احتکار ملک |
از سوی دیگر، سایر پایه‌های مالیاتی هر یک کارکرد متفاوتی دارند؛ مالیات بر ارزش افزوده (VAT) در سال ۱۴۰۴ با نرخ ۱۰ درصد بر مصرف وضع میشود و هزینه نهایی کالا و خدمات را افزایش می‌دهد. مالیات بر عایدی سرمایه (CGT) بر سود حاصل از فروش دارایی‌هایی مانند ملک، خودرو، طلا و ارز اعمال میشود. مالیات بر املاک و مستغلات نیز بر اساس ارزش دارایی ثابت محاسبه میشود. این مالیات‌ها مکمل نظام مالیات بر درآمد هستند و در مجموع به کاهش سوداگری، افزایش شفافیت اقتصادی و گسترش پایه‌های مالیاتی کمک می‌کنند.
جمع‌بندی
مالیات بر درآمد در اقتصاد ایران امروز فقط ابزار تامین بودجه نیست؛ بلکه سازوکاری برای ایجاد عدالت، کاهش نابرابری و هدایت اقتصاد به سمت شفافیت و فعالیت‌های مولد است. با اصلاحات سال ۱۴۰۴ از افزایش معافیتها تا اجرای سامانه مودیان و مالیات بر عایدی سرمایه، این پایه مالیاتی وارد مرحله‌ای کارآمدتر شده و نقش مهم‌تری در کنترل رفتارهای سوداگرانه، تقویت زیرساخت‌ها و بهبود توزیع درآمد ایفا میکند. در نتیجه، مالیات بر درآمد اکنون ستون اصلی حکمرانی مالی و یکی از موثرترین ابزارهای دولت برای مدیریت اقتصاد کلان و حمایت از اقشار کم‌درآمد به شمار می‌رود.
سوالات متداول
مالیات بر درآمد، مالیاتی است که دولت از هر نوع درآمد کسبشده توسط افراد حقیقی و حقوقی دریافت میکند. این درآمدها شامل حقوق و دستمزد، درآمد مشاغل، سود شرکتها، اجاره املاک، سود سرمایهگذاری و درآمدهای اتفاقی است.
مالیات بر درآمد تا ماهی ۲۴ میلیون تومان معاف است. بیش از آن، نرخ‌ها بهصورت پلکانی از ۱۰ درصد تا ۳۰ درصد اعمال میشود.
طبق ماده ۱۰۵ قانون مالیاتهای مستقیم، نرخ ثابت ۲۵ درصد است.
سامانه my.tax.gov.ir برای ثبت، ارسال و پرداخت مالیات استفاده میشود.
بله. با ثبت هزینههای قابل قبول، استفاده از معافیتها، رعایت مهلت اظهارنامه و استفاده از سامانه مودیان میتوان مالیات را بهصورت قانونی کاهش داد.
