نجات سرمایه در استارتاپ‌ها؛ فرصت برای سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر
رکود در اکوسیستم استارتاپی همیشه پایان کار نیست؛ گاهی آغاز مرحله‌ای تازه است. در شرایطی که منابع مالی محدود می‌شود، استارتاپ‌های واقعی از بحران عبور می‌کنند و چابک‌تر عمل می‌کنند. تاریخ بارها این قاعده را تایید کرده است؛ از Airbnb که در بحران ۲۰۰۸ شکل گرفت تا Uber و Slack که در دوران رکود رشد کردند. اکنون نیز در ایران، نشانه‌هایی از تکرار همان الگو دیده می‌شود.
بحران، غربال واقعی استارتاپ‌ها
در دوره‌های رونق، ورود سرمایه آسان است و بسیاری از استارتاپ‌ها با مدل‌های ضعیف نیز دوام می‌آورند. اما در بحران، تنها کسب‌وکارهایی زنده می‌مانند که مدل درآمدی واقعی و جریان نقدی مثبت داشته باشند.
در گزارش ۲۰۲۴ PitchBook، بیش از ۴۰ درصد از استارتاپ‌های سیلیکون‌ولی در سال رکود، ناچار به اصلاح ساختار یا ادغام شدند؛ اما همان سال، بازده سرمایه‌گذاری در شرکت‌های باقی‌مانده تا دو برابر رشد کرد.
در ایران نیز روند مشابهی در حال وقوع است؛ کاهش ارزش ریال، سخت‌گیری سرمایه‌گذاران جسور و افت توان خرید مصرف‌کنندگان باعث شده اکوسیستم به سمت بقا به‌جای رشد سریع حرکت کند.
بحران مانند آزمون بقای داروینی عمل می‌کند و استارتاپ‌هایی که از آن عبور می‌کنند، با مزیت رقابتی واقعی از دل بحران بیرون می‌آیند.
چرا بحران، فرصت ورود برای سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر است؟
هر بحران اقتصادی بازاری را که سال‌ها در تب رونق بوده، بازتنظیم می‌کند. ارزش استارتاپ‌ها افت می‌کند، تامین مالی سخت‌تر می‌شود و بازیگران ضعیف از میدان خارج می‌شوند. اما درست در همین زمان، فرصتی شکل می‌گیرد که فقط سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر آن را می‌بیند؛ زمانی که می‌توان آینده را با بهای امروز خرید. اقتصاددانان این پدیده را بخشی از چرخه «تخریب خلاق» می‌دانند؛ جایی که بحران، بستر تولد نوآوری‌های پایدار را فراهم می‌کند.
۱. کاهش ارزش‌گذاری‌ها و افزایش جذابیت خرید: در دوران رکود، سرمایه‌گذاران محافظه‌کار عقب می‌کشند و ارزش‌گذاری استارتاپ‌ها کاهش می‌یابد. داده‌های PitchBook 2024 نشان می‌دهد در سال‌های رکود، میانگین ارزش‌گذاری استارتاپ‌ها بین ۳۰ تا ۶۰ درصد افت می‌کند. این همان نقطه‌ای است که سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر می‌تواند با ورود در کف قیمت، سهمی از آینده را بخرد و در موج بعدی رونق، بازدهی چندبرابر به‌دست آورد.
۲. تمرکز بر بهره‌وری به‌جای رشد پرهزینه: در بحران، مدل‌های رشد پرهزینه جای خود را به سودآوری واقعی می‌دهند. استارتاپ‌ها مجبورند هزینه‌ها را کاهش دهند، ساختار درآمدی خود را بازتعریف کنند و به سود خالص نزدیک شوند. نتیجه، شرکت‌هایی چابک‌تر و پایدارتر است که ریسک سرمایه‌گذاری در آن‌ها کمتر و ظرفیت رشدشان بیشتر می‌شود.
۳. تسویه‌ی بازار و افزایش سهم بازیگران مقاوم: وقتی بحران آغاز می‌شود، شرکت‌های ضعیف که به سرمایه بیرونی وابسته‌اند، از بازار حذف می‌شوند. این فرایند، رقابت را کاهش می‌دهد و سهم بازار برای استارتاپ‌های مقاوم‌تر افزایش می‌یابد. از نگاه سرمایه‌گذار، این لحظه معادل ورود به بازاری خلوت‌تر، باثبات‌تر و آماده‌ی رشد است.
۴. تولد موج تازه‌ی نوآوری: بحران‌ها معمولا انگیزه‌ای برای بازنگری در مدل‌های سنتی ایجاد می‌کنند. فشار مالی و محدودیت منابع، کارآفرینان را وادار می‌کند خلاق‌تر بیندیشند و راه‌حل‌های جدیدی برای بقا پیدا کنند.
بر اساس گزارش OECD Innovation Outlook 2023، «بیش از نیمی از فناوری‌های تحول‌آفرین دهه اخیر، از هوش مصنوعی گرفته تا فین‌تک و انرژی پاک در دوره‌های رکود اقتصادی شکل گرفته‌اند؛ زیرا فشار بحران، زمینه‌ساز نوآوری‌های پایدار و مدل‌های کارآمدتر می‌شود.»
در واقع، بحران نه‌تنها چرخه‌ی نوآوری را متوقف نمی‌کند، بلکه آن را تسریع می‌کند. برای سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر، این مرحله زمان ورود به مرحله‌ی بعدی ارزش‌آفرینی است؛ جایی که ایده‌های کوچک امروز، می‌توانند به رهبران بازار فردا بدل شوند.
ایران و فرصت‌های بومی در دل رکود
اکوسیستم استارتاپی ایران از ۱۴۰۱ وارد فاز «بلوغ اجباری» شد. سرمایه‌گذاران خطرپذیر بزرگ مانند فیروزه، سرآوا و کارا، رویکرد خود را از رشد سریع به سودآوری و پایداری تغییر داده‌اند.
در همین فضا، بازارهایی مانند فین‌تک، لجستیک، سلامت دیجیتال و خدمات ابری که با نیازهای روزمره مردم پیوند دارند، همچنان در حال رشد هستند. طبق داده‌های اکوسیستم نوآوری ایران، تعداد استارتاپ‌های فعال در حوزه فین‌تک در سال ۱۴۰۴ نسبت به ۱۴۰۲ بیش از ۳۵ درصد افزایش داشته است.
برای سرمایه‌گذار حرفه‌ای، این دوران شبیه بازاری است که همه از آن می‌ترسند، اما ارزش‌گذاری‌ها منطقی‌تر و امکان انتخاب دقیق‌تر فراهم شده است.
وقتی بحران به فرصت تبدیل می‌شود
بحران‌ها، استارتاپ‌ها را متوقف نمی‌کنند؛ بلکه آن‌ها را کارآمدتر می‌کنند. زمانی که بازار محتاط و سرمایه محدود می‌شود، فرصت از آن سرمایه‌گذاری است که زودتر از بقیه، آینده را پیش‌بینی می‌کند. در چنین دوره‌هایی، سرمایه‌گذار با خرید سهام یک استارتاپ در بازآفرینی اقتصاد مشارکت می‌کند.
اگر رکود را پایان ندانیم و آن را مرحله‌ای از بازتنظیم بازار بدانیم، بحران به فرصت تبدیل می‌شود. این دوره‌ها زمان بازسازی سبد سرمایه‌گذاری بر پایه‌ی نوآوری و پایداری به شمار می‌آیند. در چنین فضایی، سرمایه‌گذارانی موفق خواهند شد که امروز جسارت حضور در زمان بحران را پیدا کنند.
