ناترازی برق چیست و چرا به یکی از ابرچالش‌های ایران تبدیل شده است؟
ناترازی برق به وضعیتی گفته می‌شود که در آن توازن میان تولید و مصرف برق به‌هم می‌خورد؛ به‌عبارت ساده‌تر، میزان تقاضای برق از ظرفیت تولید آن بیشتر می‌شود. این عدم تعادلی می‌تواند در نتیجه افزایش شدید مصرف، کاهش ظرفیت تولید به‌دلایل فنی یا رخدادهای طبیعی یا عدم سرمایهگذاری کافی در زیرساخت‌های تولید و انتقال برق رخ دهد.
ناترازی برق در ایران
ناترازی برق در ایران سال‌به‌سال تشدید شده و اکنون به یک ابرچالش ملی تبدیل شده است. در چنین شرایطی، شبکه برق با فشار بیش‌ازحد مواجه می‌شود و برای جلوگیری از فروپاشی سراسری شبکه، ناچار به اعمال محدودیت‌هایی مانند خاموشی یا کاهش برق صنایع می‌شود. ناترازی می‌تواند کوتاه‌مدت و فصلی باشد (مثلا در تابستان‌ها) یا به شکلی ساختاری و بلندمدت در اقتصاد انرژی یک کشور نهادینه شود. حل مشکل ناترازی برق نیازمند توازن‌بخشی میان ظرفیت تولید، مدیریت عرضه و تقاضا و ارتقای بهره‌وری در مصرف است. ناترازی برق ایران بهویژه در فصل تابستان به اوج خود می‌رسد و بر اساس برآوردها، این ناترازی در سال ۱۴۰۴ به بیش از ۲۰ هزار مگاوات رسیده است.
به گفته رضا ریاحی، نایب‌رئیس هیئت‌مدیره شرکت‌های تولیدکننده برق، در حال حاضر ایران با ۱۵ هزار مگاوات ناترازی برق در زمان اوج مصرف مواجه است و اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، این رقم تا ۱۰ سال آینده به ۳۷ هزار مگاوات خواهد رسید؛ یعنی حدود یک‌سوم از برق مورد نیاز کشور قابل تامین نخواهد بود.
او هشدار میدهد که «اگر سرمایهگذاری در بخش تولید برق به‌درستی انجام نشود، مجبور خواهیم شد خاموشی‌ها را به بخش خانگی و تجاری هم گسترش دهیم و بحران ناترازی به چالشی اجتماعی و اقتصادی تبدیل خواهد شد.»
در همین راستا، هاشم اورعی، استاد تمام دانشگاه شریف نیز با اشاره به ساختار ناکارآمد، می‌گوید: «بازدهی نیروگاهها پایین است، اقدام عملی صورت نگرفته و این وضعیت اقتصاد برق را به بن‌بست کشانده است. اگر مسیر تغییر نکند، باید منتظر روزهای سخت‌تری باشیم.»
بنابراین، ناترازی برق فقط یک عدد نیست؛ بلکه نماد بحران مدیریت منابع انرژی در ایران است که اگر راهکاری برای رفع ناترازی برق تدوین نشود، توسعه اقتصادی، اشتغال، و حتی امنیت انرژی کشور را تهدید خواهد کرد.
ریشه‌یابی ناترازی برق در ایران
در ادامه، ریشه‌های اصلی ناترازی برق در ایران به تفکیک بررسی شده است:
شکاف فزاینده میان تولید و مصرف برق: اصلی‌ترین علت ناترازی برق در ایران، فاصله چشم‌گیر میان ظرفیت تولید و میزان تقاضا است. طبق اعلام رسمی وزارت نیرو، در تابستان ۱۴۰۴ پیش‌بینی می‌شود مصرف برق کشور به حدود ۸۵ هزار مگاوات برسد، در حالی‌که حداکثر ظرفیت تولید در خوشبینانه‌ترین حالت ۶۵ هزار مگاوات است. این به معنای ناترازی بیش از ۲۰ هزار مگاواتی در سال جاری است؛ شکافی که بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی را تحت تاثیر قرار داده و خاموشی‌های گسترده بهویژه در صنایع را به‌دنبال داشته است.
ضعف مزمن در سرمایهگذاری نیروگاهی: یکی دیگر از عوامل کلیدی ناترازی برق در ایران، رشد نامتوازن ظرفیت تولید در مقایسه با افزایش مصرف است. بررسی‌ها نشان میدهد در دهه ۹۰، تنها ۳.۵ درصد به ظرفیت نامی نیروگاهها اضافه شده، در حالی‌که مصرف برق بیش از ۴۵ درصد رشد کرده است. علت این عقب‌ماندگی، کاهش انگیزه سرمایهگذاری در صنعت برق به‌دلیل تعهدات عمل‌نشده دولت به سرمایه‌گذاران، نرخ بازگشت پایین و مشکلات تامین مالی از منابعی مانند صندوق توسعه ملی است.
قیمتگذاری ناعادلانه و یارانه‌های پنهان: ناترازی برق بدون اصلاح نظام تعرفه‌گذاری قابل حل نیست. قیمت پایین فروش برق بهویژه به صنایع پرمصرف و خانگی‌های پرمصرف، باعث شده تولید برق برای سرمایه‌گذاران صرفه اقتصادی نداشته باشد. در واقع، یارانه پنهان انرژی در بخش برق هم به رشد مصرف بی‌رویه دامن زده و هم موجب زیان انباشته در صنعت برق شده است. طبق اظهارات کارشناسان، تا زمانی که قیمت برق واقعی نشود، سرمایهگذاری موثر در این صنعت شکل نمی‌گیرد و ناترازی ادامه‌دار خواهد بود.
تمرکزگرایی در حکمرانی و توزیع منابع: ساختار حکمرانی صنعت برق، یکی از موانع اساسی در مدیریت کارآمد منابع و کاهش ناترازی است. تمامی درآمدها از فروش برق به مصرفکنندگان در شرکت توانیر متمرکز شده و سپس به شرکت‌های تولید، انتقال و توزیع تخصیص داده می‌شود. اما به دلیل نبود سیستم کارآمد تحلیل اطلاعات و اولویت‌بندی پروژه‌ها، این تخصیص‌ها اغلب تحت تاثیر چانه‌زنی و بزرگ‌نمایی مسائل محلی انجام می‌شود. نتیجه این تمرکز معیوب، هدررفت منابع، تکرار خطاهای سرمایهگذاری و بی‌میلی شرکت‌ها به صرفه‌جویی یا ارتقای بهره‌وری است.
رشد فصلی و غیرقابل پیش‌بینی مصرف برق: در اردیبهشت ۱۴۰۴، مصرف برق به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافت و به ۵۷ هزار مگاوات رسید؛ عددی که نسبت به مدت مشابه سال قبل بیش از ۱۱ هزار مگاوات رشد داشته است. افزایش زودهنگام دما، فعال شدن سامانه‌های سرمایشی و استفاده گسترده از کولرها، باعث شده تقاضای فصلی برق به شکل جهشی بالا رود. این در حالی است که برنامه‌ریزی برای تولید برق معمولا با توجه به الگوهای اقلیمی بلندمدت انجام می‌شود و از پاسخگویی به نوسانات شدید عاجز است.
کاهش تولید نیروگاههای برق‌آبی به‌دلیل خشکسالی: یکی دیگر از دلایل ناترازی برق، کاهش توان تولید نیروگاههای برق‌آبی است که به‌شدت از افت ذخایر آبی آسیب دیده‌اند. بر اساس اعلام وزارت نیرو، ذخیره مفید سدهای کشور در سال جاری ۴۱ درصد کاهش یافته و این موضوع منجر به خروج حدود ۳ هزار مگاوات از مدار تولید شده است. نیروگاههای برق‌آبی که به‌طور معمول ۱۲ هزار مگاوات ظرفیت دارند، اکنون تنها بخشی از این ظرفیت را ارائه می‌دهند و فشار مضاعفی بر سایر نیروگاهها وارد کرده‌اند.
تاخیر در تعمیرات اساسی نیروگاههای حرارتی: زمستان ۱۴۰۳، به‌دلیل ناترازی گاز و نیاز به تامین برق زمستانی، بسیاری از نیروگاههای حرارتی نتوانستند تعمیرات اساسی خود را در موعد انجام دهند. همین موضوع باعث شد در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴، تعداد قابل توجهی از نیروگاهها هنوز در فاز تعمیرات باقی بمانند و نتوانند پاسخگوی بار فزاینده شبکه باشند. این تاخیر به کاهش ظرفیت عملیاتی در زمان اوج بار دامن زد و یکی از دلایل مهم ناترازی زودهنگام برق بود.
توقف برنامه‌ریزی‌شده نیروگاه اتمی بوشهر: در میانه بحران ناترازی، نیروگاه اتمی بوشهر با ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات برای تعمیرات برنامه‌ریزی‌شده از مدار خارج شد. با وجود ضرورت فنی این اقدام، هم‌زمانی آن با فصل اوج تقاضا فشار مضاعفی به شبکه وارد کرد. در حالی که هر مگاوات تولید برق در این شرایط حیاتی است، غیبت بوشهر سهم مهمی در تعمیق شکاف میان تولید و مصرف ایفا کرده است.
نقش مصرف خانگی و صنایع در ناترازی برق
نقش مصرف خانگی و صنایع در ناترازی برق ایران بسیار کلیدی و چندلایه است. چرا که هر دو بخش سهم بالایی در مصرف دارند، اما رفتار مصرفی، الگوهای زمانی استفاده، و سیاست‌های حمایتی نابرابر موجب شده‌اند که بار شبکه در فصل گرما بهویژه در ساعات اوج مصرف به شکل ناپایدار افزایش یابد. در ادامه، نقش هر بخش بررسی شده است:
مصرف خانگی؛ متهم ردیف اول در فصل گرم
بیشترین سهم ناترازی برق در ماه‌های گرم سال، به مصرف خانگی بازمی‌گردد. طبق اعلام وزارت نیرو، حدود ۳۵ هزار مگاوات از مصرف برق تابستانی به سامانه‌های سرمایشی منازل اختصاص دارد؛ رقمی که از مجموع مصرف برق چند کشور همسایه بیشتر است. افزایش زودهنگام دما در سال ۱۴۰۴ و استفاده گسترده از کولرها باعث شد میانگین مصرف خانگی به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش یابد.
این در حالی است که الگوی تعرفه‌گذاری برق در بخش خانگی همچنان یارانه‌محور و فاقد مشوق‌های کاهش مصرف برای مشترکان پرمصرف است. در نتیجه، خانوارهایی با مصرف بالا، هزینه واقعی انرژی را نمی‌پردازند و انگیزه‌ای برای بهینه‌سازی مصرف ندارند. از سوی دیگر، فقدان فرهنگ مصرف بهینه و نبود استاندارد مناسب در تجهیزات سرمایشی، شدت مصرف انرژی در منازل را به‌طرز نگران‌کننده‌ای افزایش داده است.
صنایع؛ قربانی خاموشی
در حالی‌که مصرف برق در صنایع انرژی‌بر مانند فولاد، سیمان، پتروشیمی و خودروسازی قابل توجه است، اما در دوران اوج مصرف تابستان، این بخش اولین قربانی خاموشی‌ها است. طبق اظهارات نایب رئیس هیئت مدیره شرکت‌های تولیدکننده برق، در زمان پیک، مصرف صنایع به‌طور مصنوعی تا ۱۰ درصد کاهش پیدا می‌کند و واحدهای تولیدی ناچار به کاهش یا توقف فعالیت می‌شوند تا مصرف بخش خانگی و کشاورزی تامین شود. این خاموشی‌ها، نه تنها به تولید ملی و اشتغال لطمه می‌زند بلکه موجب کاهش عرضه، افزایش قیمت کالاها و در نهایت ایجاد فشار تورمی بر کل اقتصاد کشور می‌شود. بنابراین اگرچه مصرف صنایع در حجم کلی برق سهم دارد، اما در ساختار فعلی، این بخش بیش از آن‌که مسبب ناترازی باشد، در عمل قربانی اول سیاست‌های محدودیت مصرف برق است.
راه‌حل ناترازی برق چیست؟
در ادامه، به بررسی ۶ راه‌حل کلیدی و اجرایی برای رفع ناترازی برق در ایران پرداخته شده است:
۱. اصلاح ساختار اقتصادی و تعهدات صنعت برق: یکی از مهم‌ترین دلایل ناترازی برق، ضعف در اقتصاد صنعت برق بهویژه بدهی‌های انباشته دولت به بخش خصوصی است. تا زمانی که پرداختی‌ها انجام نشود، سرمایه‌گذاران جدید وارد صنعت نمی‌شوند. اصلاح مدل مالی، واقعی‌سازی هزینه‌ها و طراحی قراردادهای تضمینی خرید برق، زمینه را برای توسعه زیرساخت تولید فراهم می‌کند و اعتماد سرمایه‌گذاران را افزایش میدهد.
۲. اصلاح تعرفه‌ها و حذف یارانه پنهان مشترکان پرمصرف: نرخ پایین برق بهویژه برای مشترکان پرمصرف، باعث تشویق به مصرف بیشتر و کاهش انگیزه تولیدکننده‌ها شده است. با اجرای سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی و حذف یارانه پنهان از مشترکانی که بیش از الگوی مصرف، برق مصرف می‌کنند، می‌توان رفتار مصرفی را اصلاح و مصرف بی‌رویه را کاهش داد.
۳. ارتقا بهره‌وری نیروگاههای موجود و کاهش تلفات شبکه: یکی از سریع‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه‌ها برای افزایش عرضه برق، ارتقا نیروگاههای فعلی است. بازسازی، نوسازی و بهینه‌سازی تجهیزات فرسوده، می‌تواند بدون ساخت نیروگاه جدید، هزاران مگاوات برق قابل اتکا را به شبکه بازگرداند. هم‌زمان باید با به‌روزرسانی شبکه انتقال و کاهش تلفات، بهره‌وری سیستم را افزایش داد.
۴. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و تنوع‌بخشی به منابع تامین: وابستگی بالا به گاز طبیعی، صنعت برق کشور را در برابر نوسانات مصرف خانگی و صنعتی آسیب‌پذیر کرده است. تنوع‌بخشی به سبد تولید، با تمرکز بر منابع پاک همچون خورشید و باد، به همراه توسعه نیروگاههای سیکل ترکیبی و هسته‌ای، بهویژه در مناطق کم‌برخوردار، می‌تواند پایداری شبکه را در بلندمدت تضمین کند.
۵. اجرای طرح کنتورهای هوشمند و پایش لحظه‌ای مصرف: برای مدیریت موثر مصرف، نصب کنتورهای هوشمند در میان مشترکان پرمصرف ضروری است. این کنتورها امکان پایش لحظه‌ای مصرف، هشدار در زمان اوج و مدیریت هوشمند بار را فراهم می‌کنند. بر اساس اعلام وزارت نیرو، نصب ۶ میلیون کنتور هوشمند در دستور کار قرار گرفته که اجرای دقیق آن می‌تواند نقش کلیدی در کاهش ناترازی ایفا کند.
۶. برنامه‌ریزی دقیق تعمیرات نیروگاهها و مدیریت فصلی: بخشی از ناترازی برق در فصل تابستان ناشی از تعمیرات هم‌زمان نیروگاهها با آغاز دوره اوج مصرف است. بازبینی در تقویم تعمیرات و انتقال آن به فصل‌های کم‌مصرف، مانند پاییز و زمستان، موجب افزایش ظرفیت عملیاتی شبکه در روزهای بحرانی و کاهش شکاف عرضه و تقاضا خواهد شد.
جمع‌بندی
به طور کلی، ناترازی برق در ایران، حاصل شکاف فزاینده میان ظرفیت تولید و تقاضای مصرف، ضعف ساختاری در حکمرانی، سرمایهگذاری ناکافی، و الگوی مصرف ناپایدار است. این بحران که هر سال زودتر و شدیدتر بروز می‌کند، تنها با اقداماتی کوتاه‌مدت مانند خاموشی صنایع یا مدیریت مصرف خانگی قابل مهار نیست. برای حل پایدار این چالش، کشور نیازمند اصلاحات عمیق در ساختار اقتصادی صنعت برق، واقعی‌سازی قیمت‌ها، جذب سرمایهگذاری، تنوع‌بخشی به سبد انرژی و ارتقای حکمرانی به‌سوی مدل غیرمتمرکز و منطقه‌محور است. در غیر این‌صورت، تداوم ناترازی برق، تهدیدی جدی برای رشد صنعتی، رفاه اجتماعی و امنیت انرژی کشور خواهد بود.
سوالات متداول
ناترازی برق زمانی رخ میدهد که تقاضای مصرف برق بیشتر از ظرفیت تولید در کشور باشد و این عدم تعادل به خاموشی یا اعمال محدودیت برای مصرفکنندگان منجر شود.
ناترازی برق در ایران ناشی از ترکیب رشد سریع مصرف، سرمایهگذاری ناکافی در نیروگاهها، قیمتگذاری نامناسب و ساختار متمرکز و ناکارآمد در مدیریت صنعت برق است.
در تابستان ۱۴۰۴ میزان ناترازی برق کشور بیش از ۲۰ هزار مگاوات برآورد شده و در صورت ادامه روند فعلی، تا سال ۱۴۱۰ ممکن است به ۶۱ هزار مگاوات برسد.
زیرا رشد مصرف برق بهویژه در بخش خانگی و صنایع پرمصرف بسیار بیشتر از رشد تولید آن بوده است؛ این در حالی است که ساخت نیروگاههای جدید با موانع مالی، اقتصادی و حکمرانی روبهرو بوده است.
راهکار اصلی شامل افزایش ظرفیت تولید (خصوصا از منابع تجدیدپذیر و بهره‌ور)، اصلاح تعرفه‌ها، ارتقا بهره‌وری، بهینه‌سازی مصرف و تغییر حکمرانی از ساختار متمرکز به غیرمتمرکز است.
