قرارداد جعاله چیست؟ انواع، ارکان و آثار آن

عقد جعاله نوعی التزام است که در آن شخصی پرداخت اجرتی معلوم را در برابر انجام عملی مشخص تعهد می‌کند. طبق ماده ۵۶۱ قانون مدنی ایران، تعریف قرارداد جعاله به معنای التزام شخصی به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از اینکه طرف معین باشد یا غیر معین است. در این تعریف، پرداخت‌کننده «جاعل»، انجام‌دهنده «عامل» و دستمزد «جعل» نامیده می‌شود. جعاله قراردادی عهدی، معوض و جایز است که میان دو طرف بسته می‌شود و عمل مورد توافق باید مشروع و عقلایی باشد. در ادامه، ارکان، انواع و جزئیات دیگر این عقد بررسی می‌شود.

انواع قرارداد جعاله

قرارداد جعاله همان‌طور که قبلا اشاره شد، نوعی سفارش کار محسوب می‌شود. این عقد به دلیل گستردگی کاربردهای آن، به یکی از پرکاربردترین عقود در کنار بیع، اجاره و مشارکت در قانون مدنی تبدیل شده است. جعاله با توجه به «عامل» آن به دو نوع کلی تقسیم می‌شود که شامل موارد زیر می‌شوند:

جعاله خاص (معین)

در جعاله خاص، جاعل (سفارش‌دهنده کار) از یک شخص خاص و معین درخواست انجام کاری را می‌کند. آن کار مورد نظر باید توسط همان شخص معین انجام شود. برای مثال: اگر از یک تعمیرکار درخواست شود که در ازای مبلغ مشخصی اتومبیل را تعمیر کند، این یک جعاله خاص است.

جعاله عام (غیرمعین)

در جعاله عام، جاعل درخواست انجام کار را به فرد معینی محول نمی‌کند و برای او تفاوتی ندارد که چه کسی کار مورد نظر را به پایان برساند. در این حالت، هر کسی که زودتر کار را انجام دهد، مستحق دریافت اجرت (جعل) خواهد بود. برای مثال فردی که کیف مدارک خود را گم کرده و در روزنامه آگهی می‌دهد که در برابر پیدا کردن کیف، مبلغی را به‌عنوان مژدگانی پرداخت می‌کند، نمونه بارز جعاله عام است.

ارکان عقد جعاله

عقد جعاله همانند سایر قراردادها برای اعتبار حقوقی نیازمند ارکانی مشخص است. این ارکان شامل طرفین قرارداد جعاله (جاعل و عامل) و عوضین (عمل و جُعل) هستند. رعایت شرایط اساسی صحت معامله طبق ماده ۱۹۰ قانون مدنی و همچنین شرایط اختصاصی عقد جعاله ضروری است. در ادامه به ارکان عقد جعاله پرداخته خواهد شد:

۱. طرفین معامله (جاعل و عامل)

در جعاله، دو طرف اصلی وجود دارند:

• جاعل: کسی است که انجام کاری را درخواست می‌کند و پرداخت اجرت را بر عهده می‌گیرد.
• عامل: در قرارداد جعاله انجام کار توسط عامل خواهد بود. او کسی است که عمل خواسته‌شده را انجام می‌دهد. لازم به ذکر است که اشخاص حقوقی مانند شرکت‌ها و بانک‌ها نیز می‌توانند در این نقش‌ها ظاهر شوند. در نظام بانکی، بانک غالبا به عنوان عامل وظایفی مانند سرمایه‌گذاری یا صدور ضمانت‌نامه را انجام می‌دهد.

2. اهلیت طرفین

برای اعتبار قرارداد، جاعل و عامل باید اهلیت قانونی داشته باشند که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود:

• عاقل باشند.
• به سن بلوغ رسیده باشند.
• دارای رشد کافی برای تصرف در اموال باشند.

البته مواد استثنا نیز وجود دارد، مثلا صغیر ممیز (برای مثال سن 8 سالگی تا قبل از 18 سالگی) یا سفیه (کسی که از نظر عقلی کامل نیست ولی قدرت تشخیص مسائل به جز مسائل مالی را دارد) می‌توانند عامل باشند، چون انجام عمل تصرف مالی به‌حساب نمی‌آید. اگر عمل توسط مجنون انجام شود، او مستحق اجرت‌المثل خواهد بود ولی نمی‌تواند طرف عقد باشد. در این موارد، مبلغ به ولی یا سرپرست قانونی پرداخت می‌شود.

3. موضوع قرارداد (عمل)

عمل، باید مشروع، حلال و دارای نفع عقلایی باشد. جعاله‌ای که بر عمل نامشروع یا غیرعقلایی استوار باشد، باطل است.
جزئیات عمل لازم نیست به‌طور کامل مشخص شود، اما نباید به‌ طور کلی مجهول باشد. عمل می‌تواند بین چند گزینه مردد باشد، یا برخی ویژگی‌هایش معلوم نباشد. همچنین، عمل باید ارزش عقلانی یا مالی داشته باشد.

4. جُعل (اجرت)

جُعل، اجرتی است که در برابر عمل پرداخت می‌شود. در ادامه به ویژگی‌های آن پرداخته می‌شود:

• معلوم بودن کامل اجرت الزامی نیست؛ آگاهی کلی نسبت به آن کفایت می‌کند.
• اجرت نباید کاملا مجهول باشد اما تردید یا ابهام نسبی باعث بطلان نمی‌شود.
• مبلغ جُعل با توافق طرفین تعیین می‌شود و نرخ مشخصی ندارد.
• معمولا اجرت پس از اتمام عمل پرداخت می‌شود، مگر آن که طرفین توافقی دیگر داشته باشند.
• در صورت افزایش مبلغ توسط جاعل، عامل مستحق مبلغ افزوده‌شده خواهد بود. در صورت کاهش در صورتی که عامل مطلع نباشد، کاهش اثر ندارد.
• هزینه‌های انجام کار بر عهده عامل است، مگر خلاف آن شرط شده باشد یا عرفی دیگر برقرار باشد.
• اگر مالی در چارچوب جعاله به عامل داده شود، تا هنگام بازگرداندن آن امانت تلقی می‌شود. عامل تنها در صورت کوتاهی یا زیاده‌روی مسئول خسارت است.

احکام قرارداد جعاله چیست؟

در ادامه به احکام قرارداد جعاله پرداخته می‌شود و جنبه‌های مختلف آن همچون جایز بودن عقد، انفساخ به دلیل فوت یا جنون، هزینه‌های انجام عمل، امانی بودن مال و زمان استحقاق عامل به جعل بررسی خواهد شد.

1. جایز بودن عقد جعاله: عقد جعاله یک تعهد جایز است. این به آن معنا است که هر یک از طرفین، یعنی جاعل (کارفرما) و عامل (انجام‌دهنده کار)، می‌توانند مادامی که عمل به اتمام نرسیده است، از قرارداد رجوع کنند و آن را برهم زنند.

2. فسخ به دلیل فوت یا جنون: همانند سایر عقود جایز، عقد جعاله با فوت یا جنون هر یک از جاعل یا عامل، خود به‌ خود منفسخ شده و از بین می‌رود. در صورتی که جاعل سفیه شود نیز عقد منفسخ می‌شود، زیرا التزام به پرداخت اجرت تصرف در امور مالی است و سفیه اهلیت تصرف مالی ندارد.

3. هزینه‌های انجام عمل: هزینه‌های لازم برای انجام عمل جعاله بر عهده عامل است، مگر اینکه عرف محلی خلاف آن را ایجاب کند یا طرفین خلاف آن را شرط کرده باشند. برای مثال اگر پیدا کردن مالی مورد جعاله باشد، کرایه وسایل جست‌وجو یا اجرت اجیر بر عهده عامل خواهد بود.

4. امانی بودن مال: مالی که جعاله برای آن واقع شده و به دست عامل می‌رسد، تا زمانی که به جاعل رد شود، در دست عامل به صورت امانت است. بنابراین، عامل تنها در صورت تعدی یا تفریط (کوتاهی یا افراط) مسئول تلف یا نقصان مال خواهد بود. اگر عامل مال را به شخص ثالثی بسپارد و مال از بین برود، عامل و شخص ثالث هر دو مسئول خواهند بود، مگر اینکه سپردن مال برای حفظ آن ضروری بوده باشد.

5. زمان استحقاق عامل به جعل: عامل زمانی مستحق دریافت اجرت (جعل) می‌شود که متعلق جعاله را تسلیم کرده یا عمل را به‌ طور کامل انجام داده باشد. این امر یکی از تفاوت‌های اصلی جعاله با عقد اجاره است. در اجاره، اجیر به محض عقد، مستحق اجرت می‌شود، اگر چه ممکن است تا پس از انجام عمل نتواند آن را مطالبه کند، اما در جعاله، استحقاق پس از اتمام کار یا تسلیم نتیجه است.

فسخ قرارداد جعاله چگونه است؟

در ادامه انواع فسخ قرارداد جعاله نوشته شده است:

فسخ قبل از شروع عمل: اگر جعاله قبل از شروع به عمل فسخ شود، عامل هیچ حقی نسبت به جاعل پیدا نمی‌کند، زیرا هنوز کاری انجام نداده است.

فسخ توسط جاعل در حین عمل: هرگاه جاعل در میان انجام عمل قرارداد را فسخ کند، عامل مستحق اجرت‌المثل عملی خواهد بود که تا آن زمان انجام داده است.

فسخ توسط عامل در حین عمل: اگر عامل در حین انجام عمل از ادامه کار منصرف شود و قرارداد را فسخ کند، حقی از بابت خسارت یا اجرت نخواهد داشت، زیرا او خود به میل خویش، قبل از رسیدن به نتیجه، کار را رها کرده است.

جعاله با اجزای متعدد: در صورتی که عمل مورد جعاله دارای اجزای متعدد باشد و هر یک از این اجزا به‌ تنهایی مقصود اصلی جاعل بوده باشد، اگر جعاله فسخ شود، عامل به نسبت عملی که انجام داده، مستحق اجرت‌المسمی (اجرت توافق‌شده) خواهد بود. این حکم چه فسخ از سوی جاعل باشد و چه از سوی عامل، برقرار خواهد بود.

مسئولیت عامل در صورت ترک عمل: اگر عامل در حین عملیات مقدماتی، عمل را ترک کند و این ترک سبب وارد آمدن زیانی به جاعل شود، عامل مسئول جبران خسارت وارده خواهد بود، زیرا هیچ‌کس نباید به دیگری زیان وارد کند و عامل که شروع به کار کرده، باید آن را به اتمام برساند.

انفساخ به دلیل موت یا جنون در حین عمل: اگر عقد جعاله در حین عمل به دلیل فوت یا جنون عامل یا جاعل منفسخ شود، هیچ‌یک از طرفین حقی بر دیگری نخواهد داشت.

بطلان قرارداد جعاله

قرارداد جعاله در موارد زیر باطل می‌شود:

• نامشروع یا غیرعقلایی بودن عمل: جعاله بر عملی که نامشروع یا غیرعقلایی باشد، باطل است. برای مثال، جعاله برای دزدیدن مال کسی باطل خواهد بود.

• مجهول و مبهم بودن موضوع: در صورتی که موضوع قرارداد جعاله (عمل) از تمام جهات مجهول و مبهم باشد، قرارداد باطل است.

• عدم اهلیت جاعل: اگر جاعل شرایط اهلیت (عقل، بلوغ و رشد) را نداشته باشد، قرارداد باطل است.

• کلی مجهول بودن جعل: اگر اجرت (جعل) به‌ صورت کلی مجهول باشد، مانند اینکه گفته شود «جبران می‌کنم»، عقد باطل است.

لازم به ذکر است در صورتی که عقد جعاله به جهتی باطل شود و عاملی قسمتی از اعمال مقدماتی را انجام داده باشد، مستحق اجرت‌المثل آن عمل خواهد بود. این امر چه عامل به بطلان آگاه باشد، چه نباشد و چه جاعل عالم یا جاهل به بطلان باشد، تفاوتی نمی‌کند؛ زیرا عمل انسان محترم است و عامل آن مقدار کار را به دستور جاعل انجام داده است.

کاربردهای خاص قرارداد جعاله

کاربردهای قرارداد جعاله بسیار گسترده است. از مهم‌ترین کاربردهای آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

جعاله در نظام بانکداری

بر اساس ماده ۱۶ قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک‌ها مجاز هستند از عقد جعاله در نظام بانکداری استفاده کنند. بانک‌ها از جعاله برای گسترش امور بازرگانی، تولیدی و خدماتی از جمله سرمایه‌گذاری، صدور ضمانت‌نامه استفاده می‌کنند. در این نوع جعاله، معمولا بانک نقش «عامل» را دارد و متعهد به انجام کار می‌شود، در حالی که «جاعل» (مراجعه‌کننده به بانک) «جعل» (اجرت) را به‌صورت اقساط به بانک می‌پردازد. بانک موظف است بر حسن اجرای این قرارداد نظارت کند و وظایف جاعل در سند جعاله ذکر می‌شود تا از ایجاد اختلاف نظر جلوگیری شود.

جعاله ملکی (در حوزه املاک)

قرارداد جعاله ملکی می‌تواند یکی از انواع قرارداد جعاله واسطه‌گری باشد که به موجب آن یک شخص (عامل) متعهد می‌شود تا امور مربوط به ملک (مانند خرید، فروش، اجاره و غیره) را برای دیگری (جاعل) انجام دهد و در قبال آن دستمزد یا «جعل» دریافت کند. این قرارداد زمانی کاربرد دارد که مالک یک ملک برای فروش یا اجاره آن نیاز به کمک یک فرد متخصص (مثل مشاور املاک) داشته باشد، زیرا ممکن است اطلاعات کافی درباره بازاریابی یا قوانین مرتبط نداشته باشد.

لازم به ذکر است جعاله با اجاره اشخاص نیز تفاوت دارد. در جعاله، تعیین اجرت از ابتدا لازم نیست و عامل می‌تواند معین یا غیرمعین باشد. همچنین، جعاله عقدی جایز است و عامل تنها پس از انجام کار مستحق اجرت است. اما در اجاره، مبلغ اجاره باید از ابتدا معین و طرفین مشخص باشند.

نکات مهم در تنظیم و نمونه قرارداد جعاله

برای تنظیم قرارداد جعاله نیازی نیست میزان کار و مبلغ اجرت به طور دقیق در فرم خام قرارداد جعاله قید شود. در این قرارداد، عامل نمی‌تواند کار انجام شده را تحویل ندهد، چون تا زمانی که تسلیم نکرده باشد یعنی تعهد خود را انجام نداده است و مستحق دریافت مزد نیست. اما در قرارداد اجاره اشخاص، پیمانکار می‌تواند مورد قرارداد را تا زمانی که اجرت کار پرداخت نشده، تسلیم نکند. موضوع قرارداد جعاله، همان کاری است که باید از سوی عامل انجام شود. در ادامه نمونه‌ای از قرارداد جعاله قابل مشاهده است:

جمع‌بندی

قرارداد جعاله، قراردادی‌ است که در آن فردی (جاعل)، انجام کاری را به شخصی معین یا نامعین (عامل) واگذار می‌کند و در ازای آن، اجرتی (جعل) تعیین می‌شود. این عقد، از عقود معین قانون مدنی ایران (مواد ۵۶۱ تا ۵۷۰) و یک تعهد جایز به‌شمار می‌رود؛ به این معنا که هر یک از طرفین می‌توانند تا پیش از پایان یافتن عمل، از قرارداد رجوع کنند. در این نوع قرارداد، عامل تنها زمانی مستحق دریافت اجرت خواهد بود که عمل مورد نظر را به‌طور کامل انجام داده یا تحویل داده باشد. همچنین، موضوع جعاله باید دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد؛ در غیر این صورت، اگر عمل مورد نظر نامشروع یا غیرعقلایی باشد، جعاله باطل است.