اوراق مشارکت چیست و چه انواعی دارد؟

اوراق بهادار یکی از مهم‌ترین مفاهیم در دنیای مالی و اقتصاد است و به ورقه یا هر نوع مستندی گفته می‌شود که متضمن حقوق مالی قابل نقل‌و‌انتقال برای مالک آن باشد. در واقع، اوراق بهادار یک ابزار مالی است که در بازارهای مالی داد و ستد می‌شود و در سه دسته کلی اوراق سهام، بدهی و مشتقه طبقه‌بندی می‌شوند. در این مقاله به بررسی اوراق مشارکت به‌عنوان یکی از انواع اوراق بدهی پرداخته شده است.

در مقاله انواع اوراق بهادار به بررسی کامل هر یک از این اوراق پرداخته شده است که مطالعه آن پیشنهاد می‌شود.

اوراق مشارکت چیست؟

طبق طبقه‌بندی انواع اوراق بهادار، اوراق مشارکت (Corporate bond) یکی از انواع اوراق بدهی در ایران است که کارکرد اصلی آن مانند سایر اوراق بدهی تامین مالی پروژه‌های دولتی یا خصوصی مانند طرح‌های عمرانی، زیرساختی و اقتصادی است. این اوراق، اوراق بهادار بلندمدتی هستند که توسط دولت‌ها یا شرکت‌ها برای تامین مالی پروژه‌های عمرانی یا تولیدی صادر می‌شوند. دارنده آن حق دریافت سود پروژه را در طول دوره مشارکت دارد و در پایان دوره، اصل مبلغ خود را دریافت می‌کند اما دارندگان آن فاقد حق رای هستند. علاوه‌براین، سود قطعی یا تحقق یافته این اوراق نیز حداکثر پنج ماه پس از تاریخ سررسید به تناسب قیمت اسمی و مدت سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. ضمن اینکه قیمت اسمی هر برگه از اوراق ۱,۰۰۰,۰۰۰ ریال (یک میلیون ریال) است.

انواع اوراق مشارکت

• ساده: این اوراق رایج‌ترین نوع اوراق مشارکت هستند که می‌توانند بی‌نام یا بانام باشند.
• قابل تبدیل به سهام: این نوع از اوراق را شرکت‌های سهامی عام منتشر می‌کنند و در سررسید نهایی یا در زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام شرکت مربوطه تبدیل می‌شوند.
• قابل تعویض: این نوع از اوراق توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر شده و در سررسید نهایی با سهام سایر شرکت‌های پذیرفته شده در سازمان ‌بورس قابل تعویض هستند.
• بورسی و غیربورسی: اوراق مشارکت در بورس، در بورس تهران معامله می‌شوند. در حالی که اوراق غیربورسی صرفا با تایید بانک مرکزی حمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود و قابل معامله در شعب بانک‌های عامل (بازار پولی) است.

ویژگی انواع اوراق مشارکت

با نام یا بی‌نام بودن: این مشارکت می‌توانند با نام یا بی‌نام باشند که این موضوع  در زمان تبلیغات رسانه‌ای اعلام می‌شود. تفاوت آن‌ها در این است که در اورا‌ق مشارکت بانام سود و اصل سپرده حتی در صورت مفقودی یا سرقت نیز به شخصی جز مالک آن تعلق نمی‌گیرد و امکان فروش آن نیز وجود نخواهد داشت. در حالی که اوراق بی‌نام در وجه حامل است و مالک توجه ویژه‌ای در خصوص نگهداری آن دارد.

نحوه پرداخت سود و سررسید: این اوراق قیمت اسمی مشخصی به ارزش یک میلیون ریال دارد. سررسید این سند بهادار مشخص است و به عبارتی مدت معین دارد. بازپرداخت اصل اوراق در سررسید و پرداخت سود علی‌الحساب آن در مقاطع معین توسط ناشر، تضمین شده است.

نحوه معامله: خرید و فروش اوراق از طریق شعب منتخب بانک عامل یا از طریق بورس اوراق بهادار (در صورت پذیرش) مجاز است. دارندگان آن به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت در سود حاصل از اجرای طرح های مربوط، سهیم هستند. هر ورقه نشان‌دهنده میزان قدرالسهم دارنده آن در طرح مورد سرمایه‌گذاری است.

ارکان: با فروش اوراق مشارکت رابطه وکیل و موکل بین ناشر و خریدار آن محقق می‌شود. در واقع ناشر به وکالت از طرف خریداران اوراق میتواند نسبت به مصرف وجوه حاصل از فروش اوراق به منظور اجرای طرح و خرید و فروش هرگونه کالا، خدمت و دارایی مربوط به طرح اقدام نماید. انتقال اوراق به رابطه وکالت خدشه وارد نمیکند و این رابطه تا سررسید اوراق بین ناشر و دارندگان اوراق نافذ و معتبر است.

موارد استفاده: از مقررات موجود درباره این اوراق و به ویژه قانون نحوه انتشار آن چنین میتوان نتیجه گرفت که این اوراق ابزار مالی جدیدی برای جذب پس‌اندازها و تجهیز منابع مالی و جذب سرمایه افراد در تامین مالی طرح های عمرانی و زیربنایی دولتی است.اوراق مشارکت به عنوان وثیقه طرف‌های معامله در قراردادهای مربوط به وزارتخانه‌ها، موسسات و شرکت‌های دولتی شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی پذیرفته می‌شود.

مزایا و معایب اوراق مشارکت

ریسک کم، تضمین سود و اصل مبلغ، پرداخت سود قطعی در صورت بازدهی بیشتر شرکت ناشر، معافیت مالیاتی و قابلیت خرید و فروش اوراق مشارکت در بورس از مهم‌ترین مزایای سرمایه‌گذاری در این نوع دارایی هستند. این در حالی است که در شرایط تورمی حال حاضر سرمایه‌گذاری در این اوراق، بازدهی مناسبی ندارد یا به عبارتی بازدهی این اوراق کم است و انتظار کاهش ارزش سرمایه افراد نسبت به تورم وجود دارد. علاوه‌براین، داشتن سررسید مشخص از دیگر معایب سرمایه‌گذاری در این اوراق است که زمان را محدود می‌کند.

تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت

اوراق مشارکت برای طرح‌هایی مشخص منتشر می‌شود در حالی که در مورد اوراق قرضه چنین الزامی وجود ندارد.

به این نوع از اوراق سودی به عنوان علی الحساب به نرخ معین تعلق می‌گیرد و سود قطعی آن در پایان طرح یا در سررسید از محل سود قطعی طرح تعیین و ما به‌التفاوت پرداخت می‌شود. در صورتی که در اوراق قرضه اعطای چنین سودی معمول نیست.

ناشران اوراق مشارکت باید در مقاطعی از زمان وضعیت مالی و عملکرد اجرای طرح موضوع را گزارش کنند.

بازپرداخت اصل و پرداخت سود علی‌الحساب اوراق مشارکت توسط دولت یا توسط بانک عامل تضمین می‌شود و به همین ترتیب خطر نکول در مورد هیچ یک از انواع این اوراق وجود ندارد. در حالی که این خطر در مورد اوراق قرضه وجود دارد.

سازوکار پرداخت سود

اوراق مشارکت ابتدا مبلغی را به عنوان سود علی‌الحساب به سرمایه‌گذاران خود پرداخت می‌کنند. در زمان سررسید اصل مبلغ به سرمایه‌گذاران پس داده می‌شود و نهایتا پنج ماه پس از سررسید این اوراق سود قطعی به حساب افراد واریز می‌شود. در نهایت، با فرارسید‌ن سررسید اوراق و تسویه، رابطه دارندگان اوراق با شرکت منتشرکنند‌ه قطع می‌شود. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که اگر به هر دلیلی، سود طرح از سود علی‌الحسابی که به سرمایه‌گذاران پرداخت شده کمتر باشد یا طرح زیان‌ده باشد، دستگاه صادرکننده اوراق مسئول آن است و سود علی‌الحساب پرداخت شده، قابل تعدیل یا استرداد نیست. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که اگر اوراق مشارکت پیش از گذشت سه روز از زمان خرید به فروش برسند به دلیل کسر کارمزد، بازدهی منفی خواهند داشت.

نحوه خرید اوراق مشارکت

برای خرید و فروش اوراق مشارکت خارج از بورس، لازم است سرمایه‌گذار با مدارک شناسایی (شناسنامه و کارت ملی) به یکی از شعب بانک‌های عامل مراجعه نماید و نسبت به خرید یا فروش آن اقدام کند. در اوراق بورسی معامله راحت‌تر است و افرادی که دارای کد معاملاتی آنلاین باشند، می‌توانند از طریق سامانه معاملاتی آنلاین یا ثبت سفارش اینترنتی اقدام به خرید سند مالی موردنظر خود کنند. بر این اساس، برای خرید آنلاین اوراق مشارکت بورسی افراد حتما باید کد بورسی داشته باشند و درغیر این صورت می‌توان به صورت حضوری درخواست خرید یا فروش خود را به کارگزاری اعلام کرد.

سوالات متداول