بررسی گاز طبیعی در ایران و قیمت‌گذاری گاز

صنایع مختلف در راستای تامین انرژی خود به گاز متکی هستند و نرخ آن بر بخش قابل توجهی از بهای تمام شده شرکت‌ها اثرگذار است. از این رو در این مقاله به بررسی گاز طبیعی در جهان و ایران و نرخ گاز در ایران پرداخته شده است.

گاز طبیعی

گاز طبیعی (Natural gas) یا گاز فسیلی که معمولاً به آن گاز گفته می‌شود، گونه‌ای سوخت فسیلی گازی شکل است. گاز طبیعی سوختی است که معمولاً اثرات زیان‌آور کمتری نسبت به دیگر سوخت‌های فسیلی دارد و جزو منابع تجدیدناپذیر می‌باشد. گاز طبیعی عمدتاً از متان (CH₄) یعنی ساده‌ترین نوع هیدروکربن و هیدروکربن‌های پیچیده‌تر و سنگین‌تری چون اتان (C₂H₆)، پروپان (C₃H₈) و بوتان (C₄H₁₀) تشکیل شده ‌است. اکنون ۲۴ درصد مصرف جهانی انرژی را گاز طبیعی تشکیل می‌دهد که با آهنگ ۲٫۴ درصد در حال رشد است.

بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان گاز در دنیا

آمریکا با 915 میلیارد مترمکعب تولید گاز در سال بزرگترین تولیدکننده گاز طبیعی در چهان است. در ادامه بزرگترین تولیدکنندگان گاز در سال 2020 بر حسب میلیارد متر مکعب آمده است. همان‌طور که در نمودار مشخص است ایران با تولید 251 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، در رتبه سوم این دره‌بندی قرار دارد.

آمریکا همچنین بزرگترین مصرف‌کننده گاز طبیعی در دنیا نیز می‌باشد. ایران با مصرف 233 میلیارد متر مکعب چهارمین مصرف‌کننده گاز طبیعی در جهان است. از دیگر کشورهای پرمصرف می‌توان به روسیه، چین و کانادا اشاره کرد. نمودار زیر بزرگترین مصرف‌کنندگان گاز در سال 2020 را بر حسب میلیارد متر مکعب نشان می‌دهد.

ذخایر جهانی گاز و میدان­‌های گازی ایران

میزان ذخایر قابل استحصال گاز طبیعی ایران بالغ بر ۱۲۰۰ تریلیون فوت مکعب (۳۳ تریلیون متر مکعب) برآورد می‌شود. ایران از نظر ذخایر گازی، در رتبه دوم در جهان را دارد و 17% از سهم گاز جهان در ایران می‌باشد. حدود 30% ذخایر گازی ایران در خشکی و 70% آن­ در دریاها قرار دارد. کربناتهای پرمو- تریاس به خصوص سازندهای دالان و کنگان، مهم‌ترین مخازن گازی/میعانات گازی را تشکیل می‌دهند. در ادامه جدول ذخایر گازی دنیا در سال 2020 بر حسب تریلیون متر مکعب در جدول نمایش داده شده است.

ذخایر گازی مستقر مخازن هیدروکربوری ایران، از سه بخش تشکیل شده‌است: دسته اول میدان‌های گازی، دسته دوم ذخایر گاز طبیعی موجود در کلاهک‌های گازی میادین نفتی و دسته سوم گازهای همراه نفت در میادین نفتی می‌باشند.

بزرگترین میدان گازی کشور در کمان قطر، میدان گازی پارس جنوبی است که همراه با بخش قطری (گنبد شمالی) ذخیره درجای حدود ۵۰۷ تریلیون فوت مکعب دارد. حدود یک سوم کل ذخایر گازی ایران در این میدان فوق عظیم تجمع یافته‌است. همچنین حدود ۱۹% از کل ذخایر گازی غیر همراه جهان به تنهایی در کمان قطر و میادین فوق عظیم گنبد شمالی-پارس جنوبی (در گروه دهرم) ذخیره شده‌ است.

تمامی میادین گازی ایران، مانند میادین نفتی، متعلق به شرکت ملی نفت ایران است و این شرکت از طریق شرکت‌های تابعه خود وظیفه استخراج گاز را برعهده دارد، که پس از تولید در اختیار شرکت ملی گاز ایران جهت توزیع قرار می‌گیرد. در ادامه میدان‌های گازی ایران نمایش داده شده است.

روند تولید، مصرف، واردات و صادرات نفت و گاز

تولید گاز ایران در سال 1399 حدود 880 میلیون متر مکعب در روز و مصرف گاز حدود 701 میلیون متر مکعب در روز بوده است. ميزان توليد گاز غنی كشور در سال 1398 (با متوسط رشد ساليانه بيش از 5/07 درصدی نسبت به سال 1396) معادل 933 ميليون مترمكعب در روز بوده است كه اين رشد ناشی از بهره‌برداری و برداشت از فازهای جديد ميدان گازی پارس جنوبی بوده است.

از جمله برنامه­‌های وزارت نفت (شرکت ملی گاز ایران) افزايش صادرات گاز طبيعی به بازارهای منطقه‌­ای و بين‌المللی بوده است. تا پايان سال 1397، ايران از تركمنستان و آذربايجان گاز طبيعی وارد می‌کرد و صادرات آن به کشورهای تركيه، عراق، آذربايجان، نخجوان و ارمنستان بود. براساس آمارهای موجود در حال حاضر تنها مقصد صادراتی گاز ايران، كشورهای عراق و تركيه هستند.

واردات گاز طبيعی كشور در سال 1397، روزانه حدود 5/8 ميليون مترمكعب بوده كه نسبت به سال 1396 تقريبا 45 درصد كاهش داشت و علت آن قطع واردات گاز از تركمنستان به ايران بود.

صادرات گاز كشور به دلیل مسائلی مانند تحريم، بالا بودن ميزان مصرف نسبت به توليد، تاخير در بهره­‌برداری از طرح­‌های توسعه توليد گاز به ویژه فازهای جديد پارس جنوبی، در سال‌های اخير فراز و نشيب‌­های زيادی داشته است.

سهم بخش­‌های مختلف در مصرف گاز طبیعی

در ادامه سهم بخش‌های مختلف در مصرف گاز طبیعی در نمودار نمایش داده شده است. طبق آمارهای منتشر شده، نزدیک به 60 درصد گاز تولید شده در نیروگاه‌ها و مصارف خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مصرف گاز در بخش صنعت نیز با 19 درصد در رتبه سوم این نمودار قرار دارد.

در صنایع که خود بخش قابل توجهی از مصارف گاز طبیعی را در بر می‌گیرد، صنعت پتروشیمی با 46 درصد بیشترین مصرف گاز را دارد که بخشی از این مصرف به عنوان سوخت و بخشی به عنوان خوراک استفاده می‌شود. در نمودار زیر درصد مصرف گاز طبیعی هر یک از صنایع نشان داده شده است.

قیمت‌گذاری گاز و تاثیر آن بر صنایع

طبق ابلاغیه وزارت نفت، از ابتدای سال 95 فرمول گاز خوراک پتروشیمی‌ها به صورت زیر تعیین شد. باتوجه به بودجه سال 1401 سقف 5000 تومانی برای هر متر مکعب آن مصوب شده است.

قیمت گاز خوراک= (0.5*متوسط قیمت داخلی گاز) + (0.5*متوسط قیمت گاز در چهار هاب تعیین شده)

طبق فرمول اعلامی این نرخ در سال آینده برای گاز خوراک پتروشیمی‌ها با سقف 5000 تومان برای هر متر مکعب در نظر گرفته شده است.

اما برای نرخ گاز سوخت که به عنوان انرژی در صنایع مختلف مصرف می‌گردد، درصدی از این مبلغ محاسبه می‌شود. نرخ گاز سوخت شرکت‌های پتروشیمی‌، پالایشی و فولاد 40 درصد نرخ خوراک و سایر صنایع 10 درصد نرخ خوراک محاسبه می‌شود. البته باید توجه داشت که برای نرخ گاز سوخت نیز مانند گاز خوراک، سقف 2000 تومانی برای هر متر مکعب در صنایع پتروشیمی، پالایشی و فولادی و در سایر صنایع سقف 500 تومانی برای هر متر مکعب آن در نظر گرفته شده است.

روش­‌های ذخیره‌سازی گاز طبیعی

گاز طبیعی مانند دیگر کامودیتی‌­ها می­‌تواند برای مدتی نامعین ذخیره شود. روش­‌های ذخیره‌سازی گاز طبیعی بر دو نوع کلی Base Load و Peak Load Storage استوار هستند.

سه روش اصلی برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی وجود دارد:

• مخازن گاز تخلیه شده
• سفره­‌های زیرزمینی
• غارهای نمکی

علاوه بر روش­‌های فوق می­‌توان گاز طبیعی را مایع کرده و در قالب گاز طبیعی مایع شده (LNG) ذخیره کرد.

بر اساس حجم مصرف گاز طبیعی در سال 1386، ذخیره گاز مورد نیاز ایران برای تامین بار اضافی مصرف معادل 10 میلیارد متر مکعب در سال برآورد شده است. ذخیره‌سازی گاز در مناطق سردسیر، پرجمعیت و قطب‌­های صنعتی کشور اهمیت بیشتری دارد. این مناطق به طور عمده در مرکز، شمال غرب، شمال و شمال شرق کشور واقع شده‌اند. به همین دلیل پروژه­‌های ذخیره‌سازی گاز عمدتا در این نواحی متمرکز هستند. پروژه‌­های شناسایی ساختارهای مناسب زیرزمینی جهت ذخیره‌سازی گاز در ایران از سال 1386 آغاز شد. اکنون ایران دارای دو مخزن با نام‌­های شوریجه و سراجه می­‌باشد.

مخزن شوریجه خراسان بزرگترین مخزن زیرزمینی کشور و خاورمیانه محسوب می­‌شود. مخزن شوریجه دی میدان خانگیران، یکی از مهم‌ترین سازنده‌های گازی این میدان است که در سال ۶۶ کشف و به بهره‌برداری رسید. عمده این مخزن از ماسه سنگ تشکیل و به دلیل شرایط خوب مخزنی برای ذخیره‌سازی گاز انتخاب شده است. عملیات ذخیره‌سازی گاز در این مخزن پس از تکمیل مطالعات اولیه و امکان‌سنجی ذخیره‌سازی گاز، از سال ۹۳ شروع‌ شده است.

ظرفیت کنونی مخزن شوریجه بیش از ۲ میلیارد مترمکعب گاز است که با اجرای طرح توسعه این مخزن، ظرفیت به ۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب افزایش می‌یابد. در فصل گرما روزانه حداکثر ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار مترمکعب گاز به مخزن تزریق می‌شود و در اوج سرما حداکثر حدود ۱۶ میلیون و ۷۰۰ هزار مترمکعب بازتولید صورت می‌گیرد، همچنین از ابتدای بهره‌برداری این طرح در سال ۹۳ تاکنون ۸ میلیارد و ۷۶۳ میلیون مترمکعب گاز تزریق و ذخیره شد و ۷ میلیارد و ۲۶۴ میلیون مترمکعب گاز بازتولید شده است.

مخزن سراجه نیز در قم قرار دارد. در 6 ماهه ابتدای سال 1399، بیش از هزار میلیون متر مکعب گاز در این میدان ذخیره شده که از زمان راه‌اندازی این مخزن تاکنون بی‌سابقه بوده است.